Fabian Apanowicz – puzonista jazzowy, postanawia po wielu latach powrócić do kraju.  Przyjeżdża z Anglii do Ciechocinka, chociaż w tym przypadku zwykła podróż jest niczym wyprawa do innego świata. W Polsce wita go siostra Wanda oraz szara rzeczywistość lat pięćdziesiątych przesiąknięta biedą, ograniczeniami i piętrzącymi się trudnościami dnia codziennego. Okazuje się, że jednak muzyka jest jeszcze w stanie ogrzać i rozpalić niejedno serce i wciąż są ludzie, dla których znaczy ona bardzo wiele. Czy Fabian odnajdzie się w nowej rzeczywistości?

Włodzimierz Kowalewski to znany polski prozaik i scenarzysta. Jest także krytykiem literackim oraz felietonistą. Współpracuje z Polskim Radiem Olsztyn. Za powieść Excentrycy pisarz otrzymał Literacką Nagrodę Warmii i Mazur, a w jej ekranizacji wyreżyserowanej przez Janusza Majewskiego główne role grają Maciej Stuhr oraz Sonia Bohosiewicz.

Tematyka książki od razu mnie zainteresowała. W dalszych planach mam także obejrzenie filmu. Czasy PRL-u, czyli Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej to dla mnie okres dzieciństwa. Wiadomo, że dziecko przyjmuje wszystko bezkrytycznie nie zdając sobie sprawy z wielu rzeczy, ale pewne wspomnienia nadal pozostają. Do tej pory jak o tym myślę, mam przed oczami saturator z wodą sodową, pralkę Franię, czy kartki na różne produkty. Literacka podróż po stronach książki przeniosła mnie ponownie do tych charakterystycznych, ale jakże trudnych czasów ukazując obszary, o których nie wiedziałam. Pisarz w sposób ciekawy i niezwykle plastyczny zaprezentował klimat czasów PRL-u, kreśląc z rozmachem obraz za obrazem i okraszając całość ironią, szczyptą pikanterii i groteski. Świat ten przyciąga porywając czytelnika w podróż pełną wspomnień.

„Nigdzie nie znalazł cukierni. Natknął się jednak na lokal o nazwie Bar Mleczny z wypisaną na pasku brystolu reklamą: „Specjalność zakładu – bułka z masłem”. Kiedy zmęczył się już łażeniem, właśnie tam zasiadał w kącie nad kubkiem bardzo słodkiego kakao, usiłując czytać tygodniki i gazety.” str. 88

Najbardziej w tej opowieści urzekły mnie wykreowane przez pisarza postacie. Każdy bohater to zupełnie inna osobowość, bardzo charakterystyczna, czasem nieco przejaskrawiona, ale za każdym razem mocno oddziałująca na wyobraźnię. Bohaterowie są dobrze i przekonująco zarysowani, co sprawia, że ich los jest czytelnikowi bliższy i wzbudza więcej zainteresowania. Do tego nieprzeciętnie barwnego grona, poza Fabianem należy jego siostra Wanda Apanowicz – Patras, czterdziestotrzyletnia kobieta po przejściach, która po całodziennym leczeniu zębów oraz własnych kompleksów, wieczorami przemienia się w charyzmatyczną śpiewaczkę jazzową. Jest także Felicjan Zuppe, starszy, osobliwy pan, stroiciel fortepianów, który w każdym pisarzu, po analizie jego twórczości odnajduje pewne cechy wspólne. Jego teorie zadziwiają wszystkich. Zapomnieć nie można o oryginalnej właścicielce pensjonatu Zaświecie, w którym zamieszkuje Wanda i Fabian. Rumieńców opowieści dodaje również tajemnicza, intrygująca i będąca niczym świeży powiew wiatru Modesta Nowak. Kobieta pewna siebie, piękna i elegancka, która pojawia się często niespodziewanie i równie nieoczekiwanie znika. W książce tak nietuzinkowych i pełnych życia postaci jest dużo więcej i moim zdaniem to oni są siłą napędową opowieści.

Fabuła intryguje i ujmuje kompozycją. Wplecionych zostało wiele różnych wątków, jak chociażby miłosny, czy szpiegowski. Pojawiają się też pewne tajemnice związane z przeszłością. Wiele informacji dostarczają inteligentne dialogi stanowiące spoiwo opowiadanej historii. Pisarzowi udało się ciekawie wykreować obraz czasów, w których rozgrywa się akcja, ukazując niczym przez krzywe zwierciadło nieco przejaskrawione realia tego ciężkiego dla ludzi okresu, a także kiełkującej nadziei, która potrafi zamienić nawet brudną, szarą rzeczywistość w scenę, na której panuje żywioł, jazz i szczęście. Ukazuje także wielką tęsknotę ludzi za kolorami w życiu i brakiem ograniczeń.

Excentrycy to nieszablonowa powieść, która dla jednych będzie sentymentalną wyprawą do lat młodości, dla innych kluczem do uzupełnienia wiedzy na temat PRL-u. To książka napisana w sposób lekki, ironiczny i niezwykle zapadający w pamięci poprzez pełnych życia bohaterów, ciekawe dialogi i scenerię. Aurę tajemniczości wprowadza wątek szpiegowski. Całokształt przyciąga uwagę i roztacza specyficzny klimat. Przede mną jeszcze ekranizacja powieści i mam nadzieję, że okaże się równie interesująca. Polecam tę nietuzinkową lekturę, która zadziwia i przyciąga pozostawiając po sobie ślad minionych lat.

Właśnie pojawiło się w księgarniach drugie wydanie powieści Excentrycy Włodzimierza Kowalewskiego. Przypominam więc tekst, który w 2007 roku ukazał się na łamach Portretu:

Powieść Włodzimierza Kowalewskiego zatytułowana jest dość przewrotnie. Słowo Excentrycy, bo taki tytuł nosi, budzić może przypuszczenia, że autor zrezygnował z upodobania do przeszłości na rzecz nowoczesności, odwrócił się od tego, co było, by skupić się na mniej tradycyjnych, a bardziej nowatorskich rozwiązaniach fabuły. Nic bardziej mylnego. Kowalewski pozostał wierny przeszłości. I choć dokładnie śledząc treść książki, znaleźlibyśmy echa tego, co już u olsztyńskiego autora czytaliśmy w Świetle i lęku, czy w Bóg zapłacz!, to jednak całość odsłania się jako rzecz świeża, przemyślana i bardzo świadomie zaprojektowana. Kowalewskiemu zamarzył się bowiem, tak można by to ująć, traktat o przemijaniu, ale jednocześnie – o wynikającym z niego przetrwaniu. I trzeba przyznać, że marzenie autora się spełnia.

 W Excentrykach mamy do czynienia z opowieścią, będącą zapisem świata tuż przed upadkiem. Nie znajdziemy tu jednak ckliwych pożegnań, histerycznych prób wskrzeszenia minionego, czy rozpaczliwych usiłowań ocalenia teraźniejszości za wszelką cenę. Kowalewskiemu udaje się oszukać czytelnika. Do pewnego momentu liczymy na happy end, spodziewamy się go, jesteśmy szczęśliwego końca niemal pewni. Tymczasem ta akurat historia nie może skończyć się dobrze. Autor nie daje nadziei lub raczej – daje, ale bardzo przewrotną. Koniec jest nieubłagany, nie da się go zatrzymać, ani opóźnić. A wszystko to, co ruch świata wstrzymywało, co dawało złudzenie, że chwila trwać będzie wiecznie, okazuje się fałszem, pozorem, grą. Przemijanie u Kowalewskiego z próby zachowania pamięci zamienia się w pewność porażki, w prywatną katastrofę człowieka, którego nikt i nic nie jest w stanie ocalić, czeka go więc jedno – zapomnienie. Tylko ono jest trwałym punktem odniesienia. Niezależnie więc od tego, gdzie i na jak długo uda się wskrzesić królestwo swingu, koniec czeka na swoją kolej już wtedy, gdy jeszcze trwa początek. Życie musi czuć oddech śmierci, a człowiek – nawet jeśli walczyć będzie od nowa, wskrzeszając ciągle światy przeszłe, to i tak nie ma szansy na zwycięstwo. Może tylko otrząsnąć się po kolejnej porażce i próbować walczyć po raz kolejny. To podstawowa nauka, która wypływa z opowieści Kowalewskiego – człowiek jest w stanie się podnieść, nawet wtedy, gdy wydaje się, że już nigdy nic dobrego nie może go spotkać. Ta potencjalność zaczynania wszystkiego od nowa zamienia się w największe zwycięstwo człowieka – prywatne, ciche, ale pozwalające żyć pomimo wszystko.

Excentrycy to historia w stylu retro. Autor umieszcza akcję powieści w 1957 r. w Ciechocinku. Miejscowość uzdrowiskowa lata świetności ma już za sobą, podobnie jak ludzie, których opisuje Włodzimierz Kowalewski. To inteligencja ukąszona jadem doświadczeń wojennych, a potem przeciętności i szarości oferowanej przez komunizm. Mieszkańcy Ciechocinka żyją tak, jak gdyby wszystko, co miało ich spotkać, mieli już za sobą; jak gdyby nic nie miało się już wydarzyć; jak gdyby każdy dzień z przyszłości, miał być taki, jak podobne do siebie dni przeszłości. Tracą wiarę w lepsze jutro. Nie myślą o zmianach, nie marzą, nie wyobrażają sobie odmiany losu. Siermiężność otoczenia skutecznie wymazuje z pamięci fakt, że życie to nie tylko szara codzienność i powtarzane mechanicznie czynności, ale że znajdzie się w nim także miejsce na kolor, śmiech, muzykę, radość. Do czasu jednak. Rewolucja w Ciechocinku musi mieć także miejsce. I ma. Jej prowodyrem jest Fabian, który postanawia wrócić do Polski z Londynu.

Wanda, siostra Fabiana, jest dentystką w Ciechocinku. Nie potrafi odnaleźć się w rzeczywistości, żyje, ale obserwuje siebie z boku, nie umie się zaangażować: Tylko w chwilach bólu gorączkowo zastanawiała się nad sobą. Bała się tych myśli. Przerażona, odkrywała wtedy, że nie wierzy w swoje własne obecne życie, że naprawdę istnieje gdzieś z boku, obok siebie, nie dzisiejsza, ale nadal ta dawna, z jedynej zachowanej fotografii, oderwanej od ostatniego biletu miesięcznego na „dziewiątkę”; przystanek przy wylocie Fredry. Czasem zrywała się w środku nocy, przekonana, że to tylko przerwa w jakiejś długiej, męczącej podróży; marny hotel albo ławka dworcowej poczekalni. Przytomniała po chwili i opadała na poduszkę z biciem serca i ze łzami w oczach (s. 8-9). Świat zostaje podzielony na przedwojenny, w którym tętniło życie, i powojenny, w którym zostaje tylko marna wegetacja. Kiedyś życie towarzyskie, miłość, radość, piękno, a dzisiaj jedynie substytuty, zwykłe śmieci, które teraz stanowiły przedmiot pożądania, zapewniały iluzję luksusu (s. 14), podupadły pensjonat, zaniedbany pokój. Poczucie bezsensu towarzyszy nie tylko Wandzie, a zapomnieć o wojnie nie jest łatwo. Sanatorium przypomina, w o wiele mniejszej skali, oczywiście, miejsce opisane przez Manna w Czarodziejskiej górze. W Ciechocinku mamy do czynienia z życiem w zawieszeniu, w półśnie, w zapomnieniu.

Fabian przybywa do uzdrowiska z Zachodu. Oto więc jeszcze jeden inny świat. Świat wolności, beztroski, łatwego zapomnienia o tym, co było, wszechogarniającego bogactwa i różnorodności. Jako brat Wandy zatrzymuje się w tym samym pensjonacie, w którym zadomowiła się siostra. Fabian staje się, choć brzmi to patetycznie, źródłem życia dla siostry, dla mieszkańców Ciechocinka, dla miasta. Ma odwagę zmagać się z teraźniejszością, cieszyć się codziennością, z premedytacją odsuwa od siebie bolesną przeszłość. Nie znaczy to wcale, że zapomina. Pamięta, ale towarzyszy mu wewnętrzne przekonanie, że pomimo wszystko albo na przekór wszystkiemu trzeba żyć dalej. Dlatego niszczy, nie czytając, dokumenty po żonie i synu, jedyne pamiątki po ich gehennie na Wschodzie. Zostawia jednak sobie szkiełko należące do Edzia. Fabian usiłuje przekonać otoczenie, że nie tylko człowiek może powstać, ale też, że świata nie można tak łatwo złamać. Stara się przywrócić radość, muzykę, chęć spotykania się z drugim człowiekiem. To dlatego oznajmia: Przyjechałem grać swing. [...] Na puzonie (s. 64). I dlatego z pasją przekonuje: Co było, to było, co przepadło, to przepadło, ale swing jest wciąż ten sam. Mogą wszystko zasmarować gównem, wszystko ci odebrać, cały twój świat rozpieprzyć, ale w swingu zawsze jest siła, która jednoczy. Choćby we wspólnym oczarowaniu, marzeniu, fascynacji (s. 132). Muzyka zamienia się więc w formę walki – o siebie, o swój świat, o prawo do pragnień, o sens.

Fabianowi udaje się skompletować zespół prawdziwych ekscentryków. Zuppe, który nieustannie tropi wątki homoerotyczne w twórczości klasyków literatury, Vogt, Niemiec, który czuje się Polakiem, policjant o nazwisku Stypa, Modesta – tajemnicza i piękna kobieta, która okaże się wielką fascynacją i – chyba – równie wielkim rozczarowaniem, Wanda, spodziewająca się śmierci, ale na razie coraz mocniej czepiająca się życia. I, oczywiście, Fabian, który konsekwentnie twierdzi, że trzeba umieć odbijać się od ziemi i wiedzieć, po co wzlatuje się pod chmury. Swing leczy kompleksy. Będziemy swingować na wszystkie tematy świata, póki starczy nam tchu (s. 140-141).

Kowalewski w Excentrykach miesza dramat i potrzebę radości w odpowiednich proporcjach. Choć gdzieś w tle znajduje się pamięć wojny, to jednak nie ma tu ani martyrologii, ani taniego epatowania patriotyzmem. O wielkich tragediach dowiadujemy się mimochodem – wtedy gdy Wanda idzie do lekarza i pada pytanie: Czy kiedykolwiek była pani brzemienna?, a potem odpowiedź: Tak, w Rosji. I to wszystko. Nic więcej albo raczej aż tyle. Możemy się przecież łatwo domyślić, że za tą krótką informacją kryje się dramat kobiety, matki, człowieka. Albo wówczas gdy odkrywamy, że odpychająca swoją powierzchownością, wiecznie pijana i wulgarna właścicielka pensjonatu nieszczęśliwie kochała... To doskonałe fragmenty powieści – ból i cierpienie ledwie zarysowane skromną kreską, ale jakże uderzające.

Równolegle do historii dziejącej się współcześnie poznajemy zapiski z pamiętnika Reichmana. Co ciekawe, tajemnicze notatki mężczyzny są jedynym elementem otoczenia, które widać przez szkiełko Edzia bez zniekształcenia. Czyżby właśnie tam tkwiła prawda? W historii człowieka, który nie idealizuje swojego postępowania, oszukuje, usiłuje ułożyć sobie życie, ma niesamowite wręcz powodzenie u kobiet i u mężczyzn. I choć nikt nie wie, kim był i co się z nim stało, to są osoby, które ciągle go pamiętają, wspominają, kochają... A dziennik? Może dlatego jest tak prawdziwy, że do końca nie wiadomo, co jest w nim fikcją, a co wydarzyło się naprawdę.

Kowalewski pokazuje, jak mało trzeba, by ludzi obudzić do życia, a jednocześnie – co chyba istotniejsze – jak trudno dostrzec, że człowiek tak naprawdę pochował siebie i teraz tylko odtwarza wyuczone wcześniej czynności. Przyjazd Fabiana porusza we wszystkich cienką i wrażliwą strunę uczuć, emocji, dodaje odwagi do zmagania się z własnymi wspomnieniami, pozwala uwierzyć, że sens codzienności nie umarł razem z przeszłością, że dzisiaj i jutro jeszcze dużo może się wydarzyć.

Fabian nie tylko wpływa terapeutycznie na swoich towarzyszy i na otoczenie. Również sam poddaje się uwodzącej sile teraźniejszości w osobie Modesty. Jednak w finale (nie będę, oczywiście, zdradzała szczegółów), musi się pogodzić z tym, że to, co wydawało się pewne, teraz sprawia wrażenie czegoś jedynie wyśnionego, nierealnego. Może więc dlatego jest tak naprawdę prawdziwe? A jeśli coś jest prawdziwe, to nie tylko daje radość, ale też czasami boli. Włodzimierz Kowalewski odsłania fundamentalną prawdę – że przywrócić do życia znaczy nie tylko obudzić do miłości, przyjaźni, szczęścia, ale też do cierpienia. Prawo do czerpania z życia pełnymi garściami, ale też prawo do przeklinania tego, co się akurat dzieje – takie prawo przypomina rezydentom Ciechocinka Fabian. Oddaje im wolność, której pozwolili zasnąć, przywraca w swingującym rytmie przekonania, że warto ją przyjąć i pielęgnować, zawsze, nawet gdy później mocno boli. Bo być wolnym, to istnieć.

Rok 1957, stalinizm w Polsce dobiegł końca, trwa odwilż. Do Ciechocinka przybywa Fabian – weteran Armii Andersa, który po II wojnie światowej zamieszkał w Wielkiej Brytanii. Doskonały puzonista jazzowy. Twierdzi, że chce tylko tańczyć i grać swing, ale czy na pewno nie jest emisariuszem rządu na emigracji?

O PRL-u, jazzie i polskich kompleksach wobec Zachodu rozmawiamy z Włodzimierzem Kowalewskim, autorem powieści Excentrycy. Której ekranizacja – wyreżyserowana przez Janusza Majewskiego i nagrodzona Srebrnymi Lwami na festiwalu w Gdyni – właśnie wchodzi na ekrany.

Tomasz Pstrągowski: Podstawowe pytanie Excentryków, powtarzane przez wielu bohaterów powieści, brzmi: dlaczego Fabian wraca do Polski lat 50.? Dlaczego bohater wojenny, weteran Armii Andersa, który po wojnie osiadł w Wielkiej Brytanii, wraca do tej PRL-owskiej szarzyzny?

Włodzimierz Kowalewski: Kim naprawdę jest Fabian? – to podstawowe pytanie, na które powinien sobie odpowiedzieć czytelnik Excentryków. Czy to cwaniaczek, który umiał zarobić na Zachodzie duże pieniądze? Czy uciekinier, który wzbogacił się na malwersacjach, zapaliło mu się  pod stopami i musiał wiać z Anglii? Czy może jednak zupełnie nowego typu emisariusz londyńskiego rządu? Ktoś, kto przyjeżdża bez żadnego kamuflażu, nie prowadzi żadnej działalności politycznej i agitacyjnej, a jedynie gra jazz? Może to cichociemny zachodniej kultury mający kontynuować dzieło emisariuszy politycznych i wojskowych?

Gdyby dzisiaj publicznie i głośno powiedział pan o Polakach, że pragną zachodniej kultury, zostałby pan co najmniej wyśmiany. Zachód jest obecnie przez wielu postrzegany jako zgniły, chory, słaby, nieudolny przez swój liberalizm. Wpuszcza do siebie obce kultury, toleruje relatywizm moralny. Ale ta konserwatywna perspektywa jest u nas czymś nowym. W latach, o których piszę, każda błyskotka, każdy gładki papierek przywieziony zza żelaznej kurtyny były obiektem pożądania i kultu, nie mówiąc o papierosach, ciuchach czy płytach.

Dobrze obrazuje to zorganizowana w roku 1952 w warszawskim Arsenale prześmiewcza w założeniu wystawa Oto Ameryka, poroniony projekt komunistycznej propagandy, w ramach którego usiłowano pokazać narodowi degrengoladę kultury zachodniej. Zgromadzono tam reprodukcje abstrakcyjnej sztuki nowoczesnej, rozmaite kiczowate gadżety, krzykliwe reklamy, butelki Coca-Coli, a w tle puszczano muzykę swingową. Liczono, że oglądające to wycieczki z zakładów pracy wyjdą zgorszone, pełne słusznego klasowo obrzydzenia. Okazało się jednak, że ludzie walili na tę wystawę drzwiami i oknami, by zobaczyć cokolwiek amerykańskiego, by chociaż w taki sposób obcować z kulturą wolnego świata. Tak silna była tęsknota za innym życiem.

Jak wyglądał ten desant kulturowy?

Młodzi ludzie, nazywani bikiniarzami, chcieli wyglądać tak, jak ich rówieśnicy na Zachodzie. Chcieli się wyróżniać, manifestować swoją indywidualność i niezależność, choć czasem wypadało to groteskowo. Nie był to bunt intelektualny, raczej prowokacja. Władza ich tępiła, bo odcinali się od powszechnej szarzyzny, nosili kolorowe skarpetki i krawaty, buty na słoninie – zamawiane u szewców za wielkie pieniądze.

Był też tygodnik Przekrój, dziś najciekawsze źródło wiedzy o tamtej epoce i doskonały obraz tęsknot Polaków. Każdy numer wypełniały artykuły o Paryżu, Rzymie, o repertuarach tamtejszych teatrów i kin (w szczególności o filmie włoskim). Wiele pisano o modnych pisarzach – Albercie Camusie czy Françoise Sagan. Ba, nawet o samochodach - chwalono na przykład podjętą przez władze decyzję, by importować do Polski partię Fiatów 500 (choć wiadomo było, że dostaną je wybrani i po znajomości), opisywano fenomen skuterów, robiących furorę wśród włoskiej czy francuskiej młodzieży. Przekrój był wtedy poczytnym, wysokonakładowym pismem.

Zresztą desant, jak to pan zgrabnie określił, zaczął się jeszcze w latach 40., gdy do Polski wracali z Zachodu żołnierze z Armii Andersa. Często przecież nie do wielkich miast, ale na prowincję, do swoich rodzinnych miejscowości. Nierzadko zdarzało się, że przywozili ze sobą płyty z modną muzyką swingową. Podczas zbierania materiałów do książki okazywało się ku, mojemu zdziwieniu, że nawet w mniejszych miejscowościach powstawały big bandy. Choćby zespół Hot Boys z Brodnicy, który z sukcesami koncertował.

Mieliśmy kompleksy?

No pewnie! Nie tylko kulturowe, ale wręcz cywilizacyjne, często sprowadzone do najprostszych rzeczy. Zazdrościliśmy Zachodowi wszystkiego, nawet cytryn czy pomarańczy. Bohaterowie Excentryków rzucają się na Fabiana i wypytują o najdrobniejsze szczegóły. Buty, herbatę, wygląd sklepów, obfitość towarów. To normalność, ale niczego z tej normalności nie było w Polsce. Byliśmy wygłodzeni, spragnieni dóbr.

Pierwowzorem postaci Fabiana był dziadek pańskiego przyjaciela...

Dwóch dziadków! Dziadek Piotra Piaszczyńskiego – poety; i mój dziadek.

Ojca mojej matki nie poznałem osobiście. Władysław Piechocki był zawodowym podoficerem. Odbył drogę typową dla polskich żołnierzy – Wrzesień, sowiecki obóz, Iran, epopeja armii Andersa. Nie wrócił jednak do Polski i został w Anglii. Zmarł w roku 1969. Znałem go tylko z paczek, które nam przysyłał. Otwarcie takiej paczki, szczególnie tych świątecznych, było wielkim wydarzeniem. Kolorowe opakowania, cudowny zapach roznoszący się po mieszkaniu. A w środku grube czekolady Cadbury’s, figi, rodzynki, daktyle, pachnące mydło, czasem jakaś zabawka dla mnie... Głupstewka, drobiazgi; ale to rozbudzało wyobraźnię, budziło pragnienia, pokazywało, że jest gdzieś daleka planeta zupełnie odmienna od tej, na której musimy żyć.

Natomiast dziadek mojego przyjaciela zdecydował się na powrót do Polski. Nagle, niespodziewanie, pod koniec lat 50., gdy przecież doskonale wiedziano już, jaki system zafundowała nam władza ludowa. Wrócił nie do siostry – tak jak Fabian – ale do żony. I nie do Ciechocinka, ale do Krynicy Górskiej. I choć Henryk Piaszczyński wrócił do Polski końca lat 50., to w żaden sposób nie wpisał się w struktury ówczesnego państwa. Nie wstąpił do partii, nie poszedł do pracy, żył na utrzymaniu żony i zajmował się tańcem. Chodził na młodzieżowe fajfy i tam, pan po pięćdziesiątce, obtańcowywał młode dziewczyny. Oczywiście, początkowo postrzegano go jako śmiesznego, podstarzałego Don Juana. Ale szybko zauważono, że to mistrz. Dziewczyny zaczęły do niego lgnąć, bo mogły się nauczyć jive’a, quick-stepa, może nawet rock and rolla. Finał tej historii nastąpił podczas potańcówki, gdy w trakcie ognistego, swingowego numeru, pan Henryk nagle przewrócił się na parkiet i… umarł. Zupełnie jak bohaterowie wiersza Excentrycy Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej. Był takim excentrykiem.

Jerzy Kirchmayer, historyk, który służył z nim w jednym pułku, pisał nieco złośliwie, iż dziadek mojego przyjaciela nie wyróżniał się niczym szczególnym poza znakomitą prezencją w mundurze, wspaniałą jazdą konną i wspaniałymi umiejętnościami tanecznymi. A jednak ta piękna postać ma ważny wymiar ponadczasowy – dowodzi, że żadna władza, lewicowa czy prawicowa, żadna propaganda groźbami ani pięknymi frazesami tak naprawdę nigdy nas nie zmusi do zmiany własnego sposobu myślenia, własnego podejścia do życia.    

Dlaczego ludzie, którzy po wojnie wylądowali po lepszej stronie żelaznej kurtyny decydowali się na powrót do Polski?

Społeczeństwo brytyjskie nie gloryfikowało ich jako bohaterów. Ci ludzie otrzymali od państwa brytyjskiego bardzo skromne zasiłki i aby żyć na jako takiej stopie, musieli ciężko pracować. Zazwyczaj poniżej swoich kwalifikacji. Nawet wojskowi w stopniach generałów i pułkowników zarobkowali robiąc swetry na maszynach, chałupniczo produkując tandetną biżuterię, bywali dozorcami, kucharzami, konduktorami. Mój dziadek pracował jako robotnik w fabryce wyrobów z tworzyw sztucznych. To rozczarowywało, zwłaszcza jeżeli miało się w pamięci wysoki status tych ludzi w przedwojennej Polsce.Siostra Fabiana, Wanda, nie chce angażować się w działalność zespołu, bo jak można grać jazz po tych wszystkich tragediach, które przeszły przez Polskę.

Zależało mi, by Wanda obrazowała skomplikowane, tragiczne losy wielu Polaków. Nie mówię tego wprost, ale czytelnik powinien się domyślić, jak wyglądało jej życie w czasie wojny, gdy została wywieziona do Rosji,  i po powrocie do obcego jej miasteczka. Gdy Fabian namawia ją, by śpiewała swing, Wanda ma obiekcje. Tym bardziej, że ma występować, jak sama to określa, przed opuchniętymi z przechlania mordami towarzyszy.

Wydaje mi się jednak, że Wanda nie jest reprezentatywna. W ogólnym odczuciu społecznym nie było tego rodzaju oporów. Moja mama również została ciężko doświadczona. Przed wojną mieszkała na Wileńszczyźnie, po wojnie znalazła się w Olsztynku na Mazurach. Długo nie wiedziała, czy jej ojciec i brat przeżyli (później okazało się, że brat trafił na Syberię). Ale wciąż opowiada o entuzjazmie, który wstąpił w nią i jej rówieśników zaraz po wojnie. O zabawach, wystrojonych dziewczynach i przystojnych chłopakach, szaleńczych tańcach do świtu. Współcześni politycy i historycy chcieliby trwania jakiejś nieustającej traumy, ale przecież ludzie musieli odreagować wojnę, biedę, śmierć najbliższych.

Pana bohaterowie odreagowują przez jazz. Jaką rolę odgrywał jazz w Polsce lat 50.?

Jazz katakumbowy, alternatywny, którego pionierami byli Komeda, Trzaskowski, cały zespół Melomani - pojawił się w Polsce na początku lat 50. i był mocno zwalczany przez komunistyczną władzę. To był powiew imperialistycznego Zachodu, wykwit wrogiej, burżuazyjnej kultury, która przynieść mogła tylko dekadencję. Modern jazz wykonywano nieoficjalnie, z wielkim trudem przebijając się do ogólnej świadomości, a interesowali się nim przede wszystkim młodzi ludzie z kręgów studenckich. Władze widziały w nim niebezpieczeństwo, gdyż był muzyką elit i egzystencjalistów, proponował indywidualizm, a odwracał się od ideałów spod znaków sierpa i młota.

Ale był też inny jazz, nawiązujący do wielkiego jazzu swingowego lat 20. i 30. Funkcjonował w muzyce rozrywkowej, więc komunistyczne władze nie zwracały na niego większej uwagi. Mimo presji  i podporządkowania ideologii, pozwalano, by w muzyce tanecznej i piosenkarskich szlagierach znalazła się namiastka jazzowych brzmień i klimatów. Wystarczy posłuchać wczesnych nagrań Nataszy Zylskiej, Marii Koterbskiej, orkiestr Cajmera i Wicharego.

Pana bohaterowie nie wpisują się w stereotyp zahukanych obywateli PRL-u, którzy nie mają pojęcia, co dzieje się na Zachodzie. W Excentrykach jazz jest nie tylko popularny, ale i przyjmowany z pewnym błogosławieństwem przez władzę.

Proszę pamiętać, że akcja Excentryków rozgrywa się w czasie tak zwanej odwilży. Akcję książki osadziłem w roku 1957 – tuż po Październiku, gdy partia luzowała śrubę. Władze patrzyły wtedy na jazz łaskawiej. Zresztą, w powieści ta łaskawość partyjnych władz Ciechocinka nie jest do końca szczera i ma swój cel.

Na ile to poluzowanie śruby było autentyczne, a na ile była to gra władzy, próbującej rozładować napięcie?

Oczywiście, że była to gra wynikająca z poczucia bezradności. Najważniejsze osoby w partii nie wiedziały przecież, jak potoczą się wypadki po 1956 roku. Dziś wiemy, że ekipie Gomułki udało się obronić komunizm – i to niewielkim kosztem, bo przecież nie doszło w Polsce do tak tragicznych wydarzeń, jak na Węgrzech w 1956 czy w NRD w 1953 – ale wtedy to wcale nie było jednoznaczne. Czuło się wiatr zmian. Ostatecznie sytuacja dość płynnie przeszła w tak zwaną małą stabilizację, która zapanowała w Polsce na przełomie lat 50. i 60. Wielu uwierzyło wtedy, że sprawy zmierzają w dobrym kierunku, w stronę jakiejś demokratyzacji i emancypacji kulturalnej. Obecnie wiemy, że były to  mrzonki, a rozpoczęte wtedy rządy Gomułki zakończyły się marcem 1968 roku i masakrą robotników na Wybrzeżu w grudniu 1970.

Niemniej, gdy się studiuje materiały z epoki – przede wszystkim inteligenckie pisma z Przekrojem na czele – ma się poczucie powiewu wolności. Ludzie naprawdę wierzyli, że coś się w Polsce zmienia na lepsze.

Jazz nie jest pana muzyką.

Nie, z racji pokoleniowych jestem miłośnikiem klasycznego rocka z przełomu lat 60. i  70. To zresztą jeden z tematów mojej poprzedniej powieści - Bóg zapłacz. Do jazzu doszedłem okrężną drogą. Kiedyś wydawało mi się, że istnieje wielki antagonizm między muzyką rockową a jazzem. Że to są dwa różne spojrzenia na człowieka: rock, zwłaszcza w wydaniu King Crimson, Pink Floyd czy The Doors jest spojrzeniem ambitnym, poetyckim i refleksyjnym, a jazz ma niefrasobliwy i abstrakcyjny stosunek do rzeczywistości.

To było myślenie niezwykle naiwne. Przecież najwięksi muzycy rockowi darzą jazz i twórców jazzu ogromną estymą. Właściwie na każdym kroku w rocku spotyka się cytaty i aluzje do jazzu. Muzycy rockowi chętnie koncertują z jazzmanami, zapraszają ich do nagrań. Dire Straits złożyli jazzowi hołd w postaci Sułtanów swingu.

Kiedy sięgnąłem w końcu po jazz, zdziwiło mnie, jak bardzo swing – szczególnie ten stary, z lat 20. i 30. – przypomina muzykę rockową. Ba, swing jest o wiele bliższy rockowi niż cały współczesny, awangardowy jazz.  Zespołowe brzmienia, dynamiczne wejścia całego bandu, melodia, ograniczenie improwizacji, rola wokalu i wreszcie apoteoza młodości - to wszystko punkty wspólne tych epok i gatunków.

Zaskoczył mnie liberalizm obyczajowy bohaterów Excentryków. Miejscami mieszkańcy prowincjonalnego Ciechocinka wydają się bardziej tolerancyjni niż współcześni Polacy.

Kręgi artystyczne zawsze były liberalne, ale rzeczywiście mam wrażenie, że – paradoksalnie - w latach 50. i wcześniej te środowiska były dużo bardziej swobodne obyczajowo niż dzisiaj. Moraliści, którzy pomstują na nasze dzisiejsze zepsucie, powinni poczytać pamiętniki z okresu Młodej Polski czy dwudziestolecia międzywojennego. Dzisiaj brakuje również tak oryginalnych osobowości. Z mizernym skutkiem próbują je zastąpić celebryci, którzy swoją tandetną oryginalność markują tylko dla kasy, ścianki i kolorowych pisemek. Lata 50. były czasem wielkiego niedostatku, szarzyzny, cenzury i setek innych plag, ale we współczesnej Polsce nie widać ludzi pokroju Leopolda Tyrmanda czy Marka Hłaski.

Wandzia to mieszkająca w pensjonacie dentystka, której egzystencja jest dość poukładana. Czasami jedynie przerywają ją wspomnienia z czasów młodości, kiedy to prowadziła intensywnie życie towarzyskie. Ten pozorny spokój rujnuje powrót jej brata z emigracji. Sytuacja to dość nietypowa jak na lata 50., kiedy pragnieniem niemal całego społeczeństwa było wyrwanie się poza granice owładniętego stalinizmem kraju. Fabian jednak porzuca życie w Anglii, by powrócić do rodzinnego Ciechocinka.

Bohater szokuje (mało)miasteczkową społeczność. Nie tylko swoim przyjazdem, ale też poczuciem wolności i brakiem strachu. Namiastkę swobody przekazuje dalej, powołując swingowy band, do którego zaprasza najbardziej barwne osobowości miasteczka. Właśnie postacie to szczególny atut tej powieści. Zestawienie różnorakich postaw pokazuje podejście ówczesnego pokolenia zarówno do spraw społeczno-politycznych, jak i kulturowych.

Przyjemna, pełna kontekstów i nawiązań do peerelowskiego okresu historia staje się nostalgicznym wspomnieniem. A w naszym wypadku tęsknotą. Za tym, że nie dane nam będzie doświadczyć klimatu tych zwariowanych, choć podszytych nieustannym strachem, walk o wolność. Dla wielbicieli kina lub tych, którzy chcą jak najdłużej cieszyć się atmosferą opowieści, polecamy wersję filmową. Premiera już w styczniu.

Jazz. Parafrazując wypowiedzi władz PRL-owskich: wytwór szkodliwego zachodniego imperializmu, zagrażający jedynej i najlepszej socjalistycznej kulturze, sączący negatywne ideologie w umysły młodych ludzi, którzy winni zająć się przede wszystkim wyrabianiem norm w pracy, a nie szukaniem rozrywki w obcych nurtach muzycznych. W ten sposób piętnowano i cenzurowano zasadniczo każdą twórczość „zza oceanu” w Polsce lat 50., zatem w najbardziej ortodoksyjnej dobie ustroju komunistycznego. Jazz (a wraz z nim swing i wczesny rock’n’roll) w owym czasie przechodził tzw. „okres katakumbowy” – zakazany w publicznych lokalach, potajemnie pojawiał się (mimo groźby nierzadko drastycznych represji i kar) jedynie w prywatnych mieszkaniach i na zamkniętych muzycznych imprezach*. 

Taką sytuację w kraju zastaje Fabian Apanowicz, bohater książki Włodzimierza Kowalewskiego: powracający do Polski powojenny emigrant, puzonista grający przez ostatnie lata swing w znanych jazzowych klubach Anglii i na pływających do Ameryki transatlantykach. Jego celem jest Ciechocinek, w którym planuje zamieszkać u młodszej siostry – Wandy, lokalnej dentystki i przedwojennej śpiewaczki, aby tamże… oczywiście – tworzyć muzykę. Budzi to niebywałe zdumienie w jego najbliższym otoczeniu: nie dość, że wraca do Polski z krajów dobrobytu: kawy „Neski”, drogiej herbaty, nierwących się rajstop, przypraw, które dotychczas przysyłał w zawsze dokładnie przeszukiwanych przez odpowiednie służby paczkach, to jeszcze zakłóca spokój środowiska swoimi wywrotowymi pomysłami! Staje się jednak rzecz zadziwiająca: Fabian nie tylko zyskuje w Ciechocinku niebywałą sławę i poważanie, ale także udaje mu się jakimś cudem „wyciągnąć z podziemia” ukrywających się dotąd muzyków, w tym miejscowego doktora i… milicjanta, cały zastęp trębaczy, perkusistów, klarnecistów, z mistrzem klezmerki – emerytem Felicjanem Zuppe na czele. Zakładają oni na polskim komunistycznym gruncie niemalże amerykański jazzband; w pensjonacie zaczynają odbywać się próby, na których muzycy Fabiana grają (całkiem legalnie!) zakazane szlagiery najsłynniejszych kompozytorów, zdobywając stopniowo (przy irracjonalnej pomocy lokalnych władz, które również okazują się zafascynowane tą młodzieżową muzyką) lokalną sławę, przenoszącą się następnie na sceny ogólnokrajowe. W tym swingującym anturażu pojawiają się również miłość i intryga, a powieść bardzo sprytnie przeistacza się z obyczajowej w sprawnie skonstruowany szpiegowski thriller. 

Nie można odmówić Kowalewskiemu językowej błyskotliwości i metaforycznej ironii: w Excentrykach mistrzowsko karnawalizuje szary okres PRL-u, nadając mu (nieco złośliwie) amerykański blichtr. Znakomicie również wyśmiewa absurdy ówczesnej rzeczywistości; wystarczy wspomnieć postawy powieściowych „towarzyszy” z UB czy kontrolujących bohatera milicjantów, tudzież nawiązującą do akcji „Hiacynt” homofobię Zuppego, który brawurowo stwierdza, że nawet „Mickiewicz był pedałem”. 

Warto w tym momencie zwrócić uwagę na intertekstualne i interpersonalne konteksty powieści: oprócz wyżej wspomnianego Mickiewicza przywołani zostają zarówno amerykańscy jazzmani, jak i krajowi przed- oraz powojenni artyści: Leśmian, Tyrmand, Ordonka, Rodziewiczówna, Fredro, Tuwim… Kto zaś przeoczył Stachurę i Lechonia – ten trąba! Nawiązania do znanych pisarzy i muzyków tworzą w Excentrykach intelektualną, gęstą atmosferę kontrastującą z obrazem mało inteligentnych środowisk władz komunistycznych, na których tle wyjątkowo intensyfikują się fenomenalnie nakreślone postacie bohaterów: oprócz Fabiana i jego siostry koniecznie należy tu wymienić Bayerową – wiecznie pijaną (ale mającą zadziwiająco trzeźwy ogląd rzeczywistości) właścicielkę pensjonatu, w którym mieszka rodzeństwo Apanowiczów; doktora Cyryla Vogta, skrywającego nieodgadnioną przeszłość chirurga; tajemniczą Modestę – anglistkę, która pojawia się i znika w najbardziej zaskakujących momentach… 

Trzeba jednak zauważyć, że w tej powierzchownie zabawnej powieści, z fabułą osadzoną niewiele lat po wojnie, żywo obecny jest temat Zagłady: zarówno w biograficznym rysie głównego bohatera, który podczas wojny stracił żonę i syna, jak w historii Reichmana: Żyda-artysty, który wyjechawszy z Ciechocinka „na chwilę” – nigdy już do niego nie powrócił, pozostawiając na miejscu swoje dość intymne zapiski i wspomnienia. Ambiwalentne zestawienie emocjonalnych płaszczyzn narracyjnych – zadumy nad przeszłością i postbarejowskiej groteski – przejaskrawia opisywaną rzeczywistość, sprawiając, że ostatecznie okazuje się, iż jest ona jedynie liryczną fatamorganą, a prawdziwy świat, który się pod nią skrywa, wygląda całkowicie inaczej. 

Excentrycy Kowalewskiego gatunkowo nie są zatem (jak mogłoby się wydawać) ani powieścią naturalistyczną, ani reportażem z pogranicza realizmu peryferyjnego: w ramy quasi-historycznej PRL-owskiej codzienności została tu wpleciona zupełnie nowa, momentami niemalże fantastyczna opowieść o zaskakujących i nieprzewidywalnych zwrotach akcji, ze znakomitym, ironicznym, szpiegowskim zakończeniem – a czytanie jej to prawdziwie intelektualna uczta. 

--- 
* Dopiero w roku 1954, wraz z utworzeniem krakowskiego festiwalu Zaduszki Jazowe, muzyka ta zaczęła w Polsce odżywać i pojawiać się w miejscach publicznych. 

Przyznam się bez bicia. W czasie lektury tej książki cały czas myślałem o filmie „Stworzył nas jazz”. Pozornie nie ma analogii pomiędzy książką Kowalewskiego a filmem Szachnazarowa. Co bowiem ma wspólnego radziecka rzeczywistość okresu NEP-u z rzeczywistością Polski lat pięćdziesiątych? A jednak w obu tych filmach jazz i swing był jedyną szansą na oderwanie się od szarej codzienności.

Rok 1957. Do Ciechocinka wraca z Anglii Fabian, emigrant i dawny lwowski jazzman. W mieście tym mieszka jego siostra. Wraz z Fabianem do miasta wraca posmak dawno zapomnianego luksusu-elegancki samochód, cygara, dobra herbata… Fabian próbuje odnaleźć się w nowej rzeczywistości, wraca ze ściśle ułożonym planem spędzenia reszty swoich dni, nie przewiduje jednak, że na jego drodze stanie femme fatale i ludzie, dla których muzyka znaczy wiele. Jak skończy się opowieść o powrocie Fabiana?

W peerelowskiej rzeczywistości muzyka była najbezpieczniejszą formą kontestacji systemu. Tęsknota za normalnym życiem, w którym nikt nikomu nie zagląda do łóżka, nie sprawdza czy ktoś nie otrzymuje listów zza żelaznej kurtyny, nie sprawdza upodobań kulinarnych czy czytelniczych. Rzeczywistości, gdzie nie ma zdegenerowanej sztuki, a nazwanie psa imieniem Samba nie będzie przedmiotem dyskusji na zebraniu zakładowej komórki partyjnej. Ta tęsknota, nazywana również amerykanizacją życia, była solą w oku przywódców państwowych. Niczym współcześni nam politycy, szukający wegetarian i cyklistów, peerelowscy piętnowali bikiniarzy, którzy ubiorem, znajomością języka czy słuchaną muzyką starali się podkreślać swoją odrębność. Radio Luksemburg i Głos Ameryki dostarczały tym pokojowym kontestatorom systemu nie tylko wiedzy muzycznej, ale zmieniały też pogląd na świat. Inność była więc dla komunistów niebezpieczna, ten inny bowiem nie przyjmował bezmyślnie haseł tylko niezależnie myślał. Nic więc dziwnego, że bikiniarze i słuchający jazzu byli piętnowani w prasie w atmosferze zbliżonej do obecnego przekazu telewizji państwowej. Rządzący jednak zapomnieli o jednej prawdzie. Gustów narzucić nikomu nie można, tak samo jak nie można zabronić myślenia. Dlatego tęsknota za normalnością kwitła i była jednym z tych elementów, które doprowadziły do upadku systemu. 

Excentrycy nie są więc tylko powieścią obyczajową, zabarwioną wątkiem sensacyjnym. To również, a nawet przede wszystkim, książka o odwiecznej tęsknocie człowieka za wolnością i normalnością. Za wyrażaniem własnej indywidualności, choćby w tańcu.