W Telewizji Polskiej mamy okazję oglądać serial, na księgarskich półkach pojawiają się kolejne publikacje. „Bodo wśród gwiazd” opowiada nie tylko o tytułowym bohaterze – Eugeniuszu Bodo, lecz także przybliża historię kabaretu i kilkanaście najbardziej znanych postaci piosenki, tańca i filmu. Prawdziwe gwiazdy estrady? Tylko w Polsce!

Zapraszamy do lektury wywiadu z autorką książki – Anną Mieszkowską. Rozmowę przeprowadziła Maria Kieszkowska.

„Gdyby Eugeniusz Bodo żył i występował dzisiaj, nazwano by go celebrytą” – pisze Pani w swojej książce BODO wśród gwiazd. To kontrowersyjne stwierdzenie!

Nie uważam tego sformułowania za kontrowersyjne. Współcześnie uznajemy określenie kogoś celebrytą za pejoratywne. A tak wcale nie musi być. Przed drugą wojną wielu aktorów popularyzowało swój artystyczny wizerunek współpracując z szeroko rozumianą reklamą i nie było to odbierane jako coś nagannego. Ani przez środowisko, ani przez społeczeństwo. Słowo „celebryta” rozumiane, że ktoś „jest znany z tego, że jest znany” (definicję tę w 1961 sformułował Daniel Broorstin) oznacza też kogoś, kto nie jest zawodowcem, a amatorem. Eugeniusz Bodo był nadzwyczaj zdolnym amatorem! Nie on jeden. Jemu udało się osiągnąć szczyt kariery ciężką pracą. Zaowocowało to niezwykłą popularnością. Kiedy przegląda się stare roczniki „Kina”, jest on obecny albo na okładkach, albo w środku numeru. Nie tylko w formie wywiadów, relacji z planu filmowego, ale także w hasłach krzyżówek, w listach od czytelników, prośbach o fotosy z autografami itd.

Bodo to nie tylko wspaniały aktor i kabareciarz. Był człowiekiem-orkiestrą: biznesmenem, restauratorem, pionierem reklamy i amantem kreującym trendy, królem kina i mody. Proszę opowiedzieć o różnych obliczach tego niezwykłego mężczyzny.

To nie jest możliwe do opowiedzenia w kilku zdaniach. Dla mnie wciąż pozostaje człowiekiem tajemniczym. Mam świadomość, że nie wiem o nim wszystkiego. Być może odnajdą się jeszcze dokumenty, które pozwolą na bardziej wiarygodne opisanie „różnych obliczy tego niezwykłego mężczyzny”.

Pani Anno, wiele razy wspominała Pani o tym, że po latach milczenia nareszcie mówimy o przedwojennym życiu artystycznym, powstają książki, audycje, a teraz doskonały serial o Eugeniuszu Bodo w TVP1. Co się stało, że ponownie te historie są dla nas ważne.

Sama się nad tym zastanawiam. Przyszła moda na tamten czas, tamten okres historyczny. Oczywiście, my teraz idealizujemy to przedwojenne życie. Wcale nie było tak barwnie i kolorowo, jak nam się wydaje. Dwudziestolecie międzywojenne to przecież odbudowa struktur państwowych, trudności gospodarcze, głęboki kryzys finansowy. Te historie teatrzyków rewiowych, które powstają i upadają po kilku miesiącach działalności, wyraźnie pokazują, w jakich warunkach społecznych działały. Były gwiazdy, jak Bodo, Ordonka i inni, ale było też wielu głodujących aktorów, tancerzy, muzyków, statystów… Nie dałam do książki, a teraz tego żałuję, wiersza Jerzego Waldena zatytułowanego Statystka w Hollywood. Wiersz, a właściwie wierszowany monolog recytowała Stefania Jarkowska w teatrze Morskie Oko. Autor ogłosił tekst w „Kinie” 15 stycznia 1933. Jest to z życia wzięta opowieść młodej dziewczyny, która jest statystką w amerykańskiej fabryce filmowej. Marzy o roli w filmie. Pisze listy do rodziny w Polsce, że już … zaraz „dostaną tę radosną wieść, że jestem Greta Garbo, Dolores del Rio. A ja już nie chcę sławy – chcę codziennie jeść… (…) Mam najpiękniejsze oczy w Hollywood! A to, że jestem blada… To tylko głód”.

Życie Eugeniusza Bodo to doskonały temat opowieści serialowej. Kto jeszcze z tamtej epoki zasługiwałby na taką opowieść?

Zdecydowanie Fryderyk Járosy! Od lat zabiegam o to, aby powstał o nim film. Może powodzenie serialu „Bodo” rozbudzi zainteresowanie tematem na tyle, że znajdą się chętni, aby kontynuować temat. Zainwestować w następną produkcję o tamtych czasach, tamtych ludziach.

Jest Pani dokumentalistką i archiwistką, wybitną specjalistką z zakresu piosenki i kabaretu przed i powojennego. Czy z powodu pożogi wojennej i czasu, który nie chroni przecież dokumentów, trudno było napisać taką książkę? Czyta się ją z wypiekami na twarzy, bo prowadzi nas Pani jak przez tajemny nieznany korytarz. Skąd Pani to wszystko wie?

Zbierałam materiały do tej książki od 1991 roku. A zaczęłam interesować się tym tematem bardzo wcześnie, dzięki telewizyjnym programom Stanisława Janickiego „W starym kinie”. Miałam zaszczyt i przyjemność poznać jeszcze Stefcię Górską, po materiały o Ordonce poleciałam do Waszyngtonu, a archiwum Fryderyka Járosy’ego przywiozłam od jego córki z Wiednia, byłam na grobie Konrada Toma aż w Los Angeles… W Londynie, do którego jeździłam wiele razy, pamiętano jeszcze Zosię Terné, Ludwika Lawińskiego, Mariana Hemara i wielu innych artystów, którzy po wojnie pozostali na emigracji.

Wracając do Bodo. Jak Pani myśli, co zafascynowało twórców serialu, dlaczego ta wspaniała postać porwała współczesnych. Czy był tak wyjątkowy? Mówiono o nim „polski Rudolf Valentino”, ale on zdaje się nie był zadowolony z tego porównania.

Na to pytanie powinni odpowiedzieć autorzy scenariusza. Bodo miał kompleks nieatrakcyjnego mężczyzny. Zdałam sobie z tego sprawę, gdy wysłuchałam opowieści osób, które z nim występowały w tym ostatnim okresie życia. Mówiono, że on w codziennym życiu nie sprawiał wrażenia amanta. Był powolny, nawet ociężały. Ale na scenie zadziwiał sprawnością ruchową. Gdy prowadził konferansjerkę, skupiał na sobie uwagę całej publiczności.

W książce oprócz opowieści o Eugeniuszu Bodo utrwala Pani pamięć o tamtych latach i ludziach. Pisze Pani m.in. o Zuli Pogorzelskiej, Hance Ordonównie, Fryderyku Járosym, Marianie Hemarze, Renacie Bogdańskiej-Anders. Czy te kariery były osobne, czy wszyscy razem tworzyli ten cudowny fenomen? Czy dopiero na ich tle zajaśniała gwiazda Bodo?

Starałam się tak poprowadzić narrację, aby pokazać karierę Eugeniusza Bodo najpierw na tle wielkich gwiazd tamtego czasu. A potem na tle losów ludzi, z którymi występował już w innych wojennych warunkach. Popełnił błąd, odchodząc od zespołu Henryka Warsa. Gdyby z nimi został, przeżyłby. Przeszedłby cały szlak od punktów zbornych armii Andersa, przez Iran, Irak, Egipt, Palestynę, Włochy… Może to on zaśpiewałby Czerwone maki na Monte Cassino? Pewnie zagrałby w filmie Michała Waszyńskiego Wielka droga, może wyjechałby z wojskowymi czołówkami do Anglii, a nie wykluczone, że wróciłby do Polski.

W książce po raz pierwszy drukowane są tzw. „białe kruki”, niepublikowane dotąd ulotki, programy, zdjęcia. Skąd te skarby?

Pochodzą z wielu źródeł. Zarówno od osób prywatnych: aktorów i ich bliskich, jak i z kolekcji Maryny Wiśniewskiej, która bardzo starannie książkę opracowała graficznie. Wiele materiałów prasowych kupowałam w antykwariacie. Cenny dokument dotyczący Bodo publikuję dzięki odnalezionej w Archiwum Państwowym w Łodzi karcie wymeldowania.

6 marca w niedzielę siadamy przed telewizorem i śledzimy historię Eugeniusza Bodo. Czy obsada aktorska zaskoczyła Panią, a może widziała Pani odcinek pilotażowy?

Nie widziałam odcinka pilotażowego. Trzymam kciuki za powodzenie serialu. Wierzę, że producent i twórcy zrobili wiele, aby stworzyć znakomitą iluzję tamtego czasu.

Dziękuję za rozmowę. 

Książkę oceniam na tak i na nie nie. O ile po tytule spodziewałam się biografii Bodo, to otrzymałam tylko jeden rozdział o nim, a reszta była o innych twórcach i gwiazdach kabaretów. Nie wyczerpałam głodu informacji o nim w żadnym wypadku. Tym bardziej, że serial jakoś nie przykuł mojej uwagi. 

Bo ja źle odczytałam tytuł Bodo wśród gwiazd zrozumiałam jako Bodo na niebie, że to hagiografia Bodo, a tymczasem tytuł można odczytać Bodo i gwiazdy. 

W każdym razie jest to nowoczesna, pełna plakatów przedwojennych, miejsc, osób i dat książka o polskiej przedwojennej piosence. O pięknych, mądrych słowach, o kwitnącej przedwojennej estradzie, która rozpierzchła się po wojnie, ale w czasie wojny odgrywała wielką rolę. Zabił ją powojenny świat Zachodu. 

Książka podzielona jest na kilkanaście rozdzialików o różnych postaciach: Bodo, Fryderyk Járosy, Hanka Ordonówna, Stefcia Górska, Zofia Terné, Maria Modzelewska, Konrad Tom i Zula Pogorzelska, Feliks Konarski i Nina Oleńska, Alfred Schütz, Renata Bogdańska-Anders, Gwidon Borucki, Wojciech Wojtecki, Wiktor Budzyński, Stanisław Ruszała i Loda Halama, a także wszechobecni Marian Hemar, Julian Tuwim, Andrzej Włast i Henryk Wars. Wielu z nich kompletnie nie znałam, a ta książka przybliżyła mi ich i dodała smaku do dalszych lektur. 

Bardzo przypadła mi do gustu staranna szata graficzna i uwypuklenie co piękniejszych słów piosenek przedwojennych. Lubię je i wiele z nich kojarzę. Poza tym, z ciekawością podziwiałam przedwojenne fotosy i plakaty dla podglądania ówczesnej mody i fryzur. Suknie były piękne! I zdumiona byłam widząc, że wiele z tych kreacji: butów, sukni byłoby modnych teraz. 

W rozdziałach o twórcach, którzy najwięcej dokonali podczas wojny, jeżdżąc z korpusem gen. Andersa największą moją ciekawość wzbudziła opowieść o powstaniu 'Czerwonych maków'.

Reasumując, tytuł książki wprowadza w błąd, bo nie mamy tutaj wszystkiego o Bodo, są za to inne wspaniałe rzeczy i je czyta się i przegląda z ciekawością. Treści nie ma dużo, ale jest ona konkretna, treściwa, pełna informacji i napisana przystępnym językiem. Nie wiedziałam, że mieliśmy w Polsce tak wspaniałych artystów! I że lubię modę przedwojenną, bo wiele z takich fasonów posiadam w szafie.

Bodo tu, Bodo tam, premiera tak rozreklamowanego serialu, mającego przybliżyć postać bożyszcza międzywojnia, sprawiła, że na półkach księgarni zaroiło się od Eugeniusza Bodo. Jego nazwisko chyba od siedemdziesięciu lat, nie pojawiało się tak często i tak masowo. Kasiek, jak przystało na prawdziwego detektywa, udał się na poszukiwania Bodo-biografii idealnej. Serial mnie od siebie odrzucił, może nadrobię, gdy ten szum umilknie. Jak na razie Eugeniusza Bodo mam dosyć, nie tylko dlatego, że z niego taki zimny drań.

Anna Mieszkowska wespół z Wydawnictwem Marginesy oddaje do rąk książkę. Według tytułu z okładki ma być to zapis relacji Bodo i gwiazd, jednak prawdziwy tytuł znajdujemy na drugiej stronie i to gdy przymkniemy oko na te woły Bodo wśród gwiazd o wiele prawdziwszy jest ten mniejszy podtytuł Opowieść o losach twórców przedwojennych kabaretów nie wiem dlaczego, uważa się czytelników za ludzi mało spostrzegawczych i uważa, że jak się walnie nazwisko Bodo na okładce, da jego twarz, to ludzie połakomią się na wszystko. Skąd pomysł, że czytelnika losy przedwojennego kabaretu nie obchodzą? Bez przedwojennych kabaretów nie byłoby fenomenu Bodo, nie byłoby całej tej sławy, barwnych, nieco szalonych, lat dwudziestych i trzydziestych. Bo moi drodzy to nie jest biografia Eugeniusza Bodo, Bodo wśród gwiazd to historia ludzi przedwojennej sceny, tych bardziej znanych jak chociażby Eugeniusza Bodo, Hanki Ordonówny, Lody Halmy, czy mniej znanych Konrada Toma, Zofii Terne. O nich teraz nie jest głośno, ale nie znaczy, że byli nudni.

Mam żal do wydawnictwa, że robi w balona. Wprowadza mnie w błąd. Bardzo nie lubię, gdy blurbem, okładką, lub tytułem jestem oszukiwana. Całe szczęście, że ta książka jest fantastycznie napisana, a u autorki widać pasję i wielką ciekawość międzywojnia. Książka jest bogato ilustrowana, cała taka w klimacie art. Deco, czyta się ją świetnie, ale gdybym miała ocenić zgodność treści z tematem... byłoby tragicznie.

Nie lubię dwudziestolecia międzywojennego, ale ta książka jest fascynująca. Dobrze napisana, ciekawa. Ona obroni się treścią, trzeba tylko dać jej szansę! W książce znajdujemy strony z przedwojennych gazet, dodaje to autentyczności oraz wprowadza do książki dodatkowe nuty humorystyczne, bo styl Tyl artykułów, bywa przezabawny. Moim zdaniem książka jest idealną pozycją dla ludzi kochających międzywojnie, jak również stare kabarety, stare kino. Wydawcy dajcie tym ludziom wybierać świadomie.

Cudowna, ale tytuł ma tyle wspólnego z treścią, co ja z Madagaskarem.

Ich nazwiska wiele znaczyły w Polsce przedwojennej. Byli rozpoznawani na ulicach, w kabaretach, filmach. Ówcześni celebryci, jakbyśmy ich teraz nazwali, cieszyli się uwielbieniem tłumów, żyli na wysokich obrotach, nietuzinkowo, szaleńczo.  Eugeniusz Bodo, Zula Pogorzelska, Feliks Konarski (Ref-Ren), Henryk Wars, Loda Halama, Adolf Dymsza. Te nazwiska wciąż tkwią w naszej pamięci, co rusz przywoływane nowymi książkami, filmami a także rocznicami ważnych wydarzeń historycznych. Ich cudowne życie i kolorowy świat kabaretów przekreślił wybuch II wojny. Wszystko się zmieniło, wielu artystów nie przeżyło, a ci, którym było to dane, musieli odnaleźć się w ekstremalnie trudnych warunkach na emigracji. Nie wszyscy zaaklimatyzowali się w innej rzeczywistości i kulturze. Nieliczni wykonywali swoje zawody nadal. Większość nie chciała wracać do Polski. Bo dokąd?

Skoro nie było już Lwowa, Wilna – ukochanych miejsc twórców, a Polska pod sowiecką okupacją lansowała zupełnie innych styl „sztuki”. Jak na traktorze odnaleźć by się miała np. Hanka Ordonówna, żona hrabiego Tyszkiewicza? Kogo rozśmieszałyby do łez zabawne teksty rodem z kabaretów Miraż, Czarny Kot, Ali Baba, Qui Pro Quo czy Sfinks? Jak w siermiężnej rzeczywistości PRL-u odbierane byłyby rewiowe stroje z cekinami i strusimi piórami? Stroje szyte na miarę i według  pomysłu samych Gwiazd.  Aż strach pomyśleć o szoku cywilizacyjnym – z jednej strony szaro-bura ulica powojennej stolicy, z drugiej zaś bajeczne życie i upodobania. Co by się działo, gdyby np. generał Wieniawa-Długoszowski zechciał wjechać na koniu do kawiarni? Już widzę czołgi na ulicach Warszawy i panikę w sztabie Układu Warszawskiego.

Dzięki książce Anny Mieszkowskiej możemy dowiedzieć się o szalonych latach dwudziestych więcej, o tym co było i, niestety, minęło. O wieczorno-nocnym życiu kabaretów i ich bywalców. O  ich Gwiazdach, strojach (nieocenione są tu zdjęcia, wycinki prasowe, afisze, które Autorka bardzo licznie zamieszcza). Dowiedzieć się można także o tych, którzy pisali słowa piosenek, tworzyli muzykę, a także atmosferę show – konferansjerach, chórzystach, radiowcach.  To zapis, który zastaje nam w pamięci, dzięki ciekawej narracji i  opowieści świadków, do których udało się jeszcze dotrzeć Autorce (Włada Majewska, Renata Bogdańska Anders). I za to trzeba Jej serdecznie podziękować.

Czytając tę lekturę trudno oprzeć się refleksji – jak wiele straciła polska kultura przez działania wojenne. Czasami nakładały się na to nieprzemyślane decyzje np. gdyby Eugeniusz Bodo zamiast wracać do Lwowa pojechał wraz z Henrykiem Warsem na dalsze występy i dotarł do armii generała Andersa. Zapewne żyłyby jeszcze długo zamiast zginąć w sowieckim łagrze. Bo gdyby nie hekatomba II wojny Gwiazdy wciąż lśniłyby swoim blaskiem.

Bodo, któremu nowa popularność daje serial telewizyjny, jest tylko jednym z bohaterów książki Anny Mieszkowskiej, ale tez chyba najjaśniejszą gwiazdą tej historii najpopularniejszych aktorów, artystów i ulubieńców przedwojennej polskiej publiczności. Dla większości z nim wybuch drugiej wojny światowej oznaczał koniec kariery, wielu z nich widzowie nie zobaczyli na ekranach kin po 1945 roku. Eugeniusz Bodo nazywany wzorem przedwojennej elegancji,  w 1943 roku zginął w sowieckim łagrze. Jako Polaka ze szwajcarskim paszportem  podejrzewano go o szpiegostwo. Wcześniej dwa lata spędził w więzieniu w Moskwie, a przecież jeszcze w czterdziestym roku był z grupą Henryka Warsa w Rosji na występach.

Przedwojenni widzowie zapamiętali go przede wszystkim z licznych filmowych ról, z przebojów śpiewanych w tych filmach, a w Warszawie znany był również jako artysta kabaretowy. Uważany za eleganckiego dżentelmena, ogłoszony w 1933 roku "królem polskiego ekranu", był również obecny w życiu towarzyskim stolicy, w gazetach pojawiały się reportaże z jego prywatnego życia, miłosnych przygód i ekscentrycznych przyjaźni.

Ale książka Anny Mieszkowskiej to historia kilkunastu przedwojennych gwiazd m. in. Hanki Ordonównej, Stefci Górskiej, Antoniego Żabczyńskiego czy Adolfa Dymszy. Jak pisze autorka: „Zależy mi na utrwaleniu pamięci o tamtych latach, tamtych ludziach. Niech przemówią zostawione przez nich dokumenty i listy, scenariusze programów artystycznych i radiowych audycji literackich. Niech przypomną bohaterów tamtych lat ich fotografie, recenzje z występów, artykuły prasowe. Nic w sztuce nie jest tak krótkotrwałe jak teatr, a w teatrze – piosenka”

To opowieść o nieistniejącej Warszawie, jej artystycznym życiu, ludziach, dla których najważniejszy był mikrofon, scena  i ekran. Oprócz ciekawych, poruszających  wspomnień dostajemy kilkadziesiąt archiwalnych fotografii, plakatów, programów i prasowych artykułów. Wśród nich słynne zdjęcia Eugeniusza Bodo z jego najwierniejszym przyjacielem, dogiem arlekinem Sambo.

O Eugeniuszu Bodo jest niezwykle głośno ostatnimi czasy. Myślę, że to zasługa serialu, który emituje jedna ze stacji telewizyjnych. Pokłosiem tego jest szereg prac poświęconych temu znanemu artyście. Byłam ciekawa dlaczego tyle szumu jest wokół tej osoby. Chcąc zaspokoić swoją ciekawość sięgnęłam po pozycję Anny Mieszkowskiej Bodo wśród gwiazd. Opowieść o losach twórców przedwojennych kabaretów”. No cóż zetknęłam się nie tylko z Eugeniuszem Bodo, ale i z innymi polskimi gwiazdami.

Autorka z niezwykłą starannością zgromadziła materiały, dzięki którym możemy poznać historię znanych polskich artystów. Obserwujemy drogę, która wiodła ich na sam szczyt zawodowej kariery. Mamy przegląd całego międzywojennego i powojennego kabaretu, rewii. Wielkim walorem książki są wspomnienia tych, którzy znali i współpracowali z Eugeniuszem Bodo. Wszystkie te wypowiedzi budują nietuzinkowy obraz polskiej sceny kabaretowej. Podczas czytania czuć klimat tamtych czasów, dzieje się to dzięki plakatom, zdjęciom ze spektakli, scenariuszom, tekstom piosenek, które zamieszczono w książce. Książka ukazuje losy wielkich sław ubiegłego wieku. Dzięki niej miałam okazję poznać losy takich osób, jak Hanka Ordonówna, Stefcia Górska, Maria Modzelewska, Marian Hemar czy Nina Oleńska. Oczywiście autorka omówiła wiele innych postaci. Dokonała tego w taki sposób, że czytanie było przyjemnością.

Książka przypomina o wszechstronności bohaterów, którzy nawet podczas wojny nie porzucili swojego zawodu. Ze łzą w oku czyta się o tym, jak powstała pieśń „Czerwony Maki” oraz o tym jak wielu tych artystów musiało wyjechać z kraju. Tułając się po świecie walczyli o przeżycie, jednak nigdy nie zapomnieli o tym skąd pochodzą i co zawdzięczają Polsce. Książka Anny Mieszkowskiej jest prawdziwą kopalnią informacji o pasjonujących ludziach polskiej sceny kabaretowej.

Autorka skrupulatnie zbadała i przedstawiła losy artystów ubiegłego wieku. Widać ile pracy i energii włożyła w książkę. Mieszkowska w wielką wnikliwością opisała występy sceniczne, próby i zmagania z codziennością. Ani na moment nie skąpiła informacji o niesnaskach, romansach, zdradach, fortelach, których dopuszczali się poszczególni artyści. Czytając, otrzymałam smakowity obraz życia artystycznego i artystów kabaretowych, filmowych. Autorka skupiła się na prawdziwych wydarzeniach i wspomnieniach. Warto przypominać o tych wielkich artystach, bo jak ktoś powiedział „proszę zauważyć, jak ulotna jest ludzka pamięć i jak szybko przemija sława”.