Jakiś czas temu przeczytałam Vip room, pierwszy tom cyklu z Emilie i Teddym, autorstwa szwedzkiego pisarza Jensa Lapidusa. I to była dobra książka. Teraz sięgnęłam po kontynuację, czyli Sztokholm delete. I to jest zdecydowanie bardzo, bardzo dobra powieść. Nie tylko jako kryminał, ale o tym za chwilę.

Znowu razem, choć wciąż osobno

Jens Lapidus miał bardzo ciekawy pomysł na główny duet bohaterów. Ona, młoda, początkująca prawniczka z renomowanej kancelarii. On... przestępca. No dobra. Były. Właśnie wyszedł z więzienia po odsiedzeniu ośmioletniego wyroku za porwanie. Razem, chcąc nie chcąc, muszą wziąć udział w pewnym przedsięwzięciu, co też robią we wspomnianym Vip roomie. A później ich drogi się rozchodzą do momentu, w którym Jens Lapidus znowu nie skrzyżuje ich ścieżek. 

Pracują czasem razem, często osobno. Każde z nich ma swoje sprawy i problemy. Dzwonią do siebie, ale nie zawsze mają dla siebie czas. Bywa więc, że telefon pozostaje głuchy. Nie ma tu klasycznej pary detektywów, bohaterów ramię w ramię walczących z niesprawiedliwością i przestępcami. Ona wciąż jest prawniczką. Właśnie uzyskała tytuł adwokata i tonie po uszy w papierach. On nie rozbija się już po mieście łamiąc prawo. W dowód zasług (tu odsyłam do wspomnianego Vip roomu), kancelaria Emilii pomogła mu znaleźć dobrą i, co ważne, legalną pracę. I tak on mógłby kroczyć ścieżką prawości, a ona wspinać się po szczebelkach kariery, gdyby na scenie nie pojawił się ktoś, kto zna jego, a chce mówić z nią. Nie wiadomo dlaczego.

I nagle wszystko się skomplikowało.

Przeszłość, która nie daje o sobie zapomnieć

Jak wspomniałam, Teddy siedział za porwanie. Wprawdzie Mats, ofiara tego niecnego procederu, popełnił jakiś czas temu samobójstwo, ale jego rodzina wciąż żyje. Była żona, córka, syn... A, właśnie, syn. To będzie bohater ogromnie w tej historii ważny. Ledwie przytomny, niezbyt kontaktowy i kontaktujący, leży w szpitalu nie dość, że w stanie kiepskim, to jeszcze z ciążącym na nim zarzutem morderstwa. Kogo? Nie wiadomo. Wiadomo natomiast, że życzy sobie, by to Emilie była jego adwokatem, choć kobieta na co dzień zajmuje się prawem gospodarczym. Prawniczka bierze tę sprawę, ale dyskretnie. Jeśli się wyda, że zajmuje się sprawą karną, straci pracę. Blada z niewyspana, z zapasem tabletek w torebce, bierze się ostro do roboty, a że broni syna Matsa, jasnym jest, że jej śledztwo przetnie dróżki, którymi porusza się Teddy.

A Teddy, cóż... Właśnie na wolność wyszedł jego siostrzeniec i choć młodzieniec bardzo kłopotów nie chce, to równie mocno na nie pracuje. Były gangster widzi w nim odbicie siebie sprzed lat i zdecydowanie nie chce, by chłopak powtórzył jego błędy. Sam Teddy coraz częściej musi się mierzyć z własną przeszłością i skutkami porwania Matsa. Coraz więcej wskazuje na to, że sprawa prowadzona przez Emilie, ma z tamtym wydarzeniem wiele wspólnego. Partnerzy, którzy wspólnie rozwiązali sprawę opisaną w Vip roomie, znów będą musieli połączyć swe siły

Witamy wśród gangsterów

Sztokholm delete nie jest kryminałem. Sztokholm delete jest wielowątkową, pełnokrwistą powieścią kryminalną, wspaniale oddając pewien wycinek niełatwej rzeczywistości. Dopiero teraz doceniłam, jak sprawnie Jens Lapidus portretuje ludzi, jak zgrabnie łączy wątki, warstwy, pejzaże i emocje. Autor jest z wykształcenia prawnikiem, ma doświadczenie w zawodzie i dzięki temu tworzy wiarygodny portret prawniczego środowiska, zgrabnie poruszając się w świecie panujących tam zasad, paragrafów, niuansów. Znów przyjdzie nam przyjrzeć się ludziom wpływowym, ale tym razem, więcej czasu spędzimy wśród gangsterów. Będziemy świadkami mafijnych porachunków, układów zbudowanych na lojalności i honorze, ale i zdrad oraz oszustw. Trafimy do świata, w którym łatwo narobić sobie wrogów i który trudno opuścić żywym.

Jens Lapidus pisze o ludziach, którym niełatwo wyjść z ról narzuconych im przez środowisko, którzy raz popełniwszy błąd, idą przez życie z balastem jego konsekwencji. Czy można powiedzieć komuś wpływowemu "nie", gdy raz powiedziało się "tak"? Jak duże szanse na uczciwe życie ma ktoś, kto właśnie wychodzi z więzienia witany radośnie przez kumpli pełnych pomysłów na kolejne "akcje"? Takich pytań jest więcej i nie ma na nie prostych odpowiedzi.

Gorący finał i oczekiwanie na tom trzeci

Sztokholm delete świetnie się czyta. Jego autor zadbał o dekoracje, dopracował charaktery swych postaci, a w ich usta włożył język pasujący do ról, wykształcenia, pozycji. Nie wiem jak wygląda życie w szwedzkim gangu, ale gdy czytam powieść Jensa Lapidusa, to wierzę w przedstawiony w niej świat. I nie ważne, czy towarzyszę młodej pani adwokat, młodocianemu gangsterowi czy eks-przestępcy. Wierzę w ich wiarygodność, w prawdziwość przestrzeni, po której się poruszają, w realność ich działań, realizm rozterek i emocji.

Jens Lapidus nie skupia się wyłącznie na głównych wątkach. Dba o didaskalia, komentuje rzeczywistość. Pilnuje, by czytelnik się nie nudził, trzyma w napięciu, nie szczędzi ciosów, ale nie narzuca przy tym karkołomnego tempa akcji. Jednak im bliżej finału, tym goręcej.

Po przeczytaniu ostatniej strony mam tylko jedno pytanie: kiedy kolejny tom?

***

Książkę polecam
miłośnikom powieści kryminalnych
wielbicielom historii wielowątkowych
spragnionym towarzystwa szwedzkich gangsterów

Szwedzki pisarz Jens Lapidus był gościem Międzynarodowego Festiwalu Kryminału we Wrocławiu. Opowiadał o swojej najnowszej powieści Sztokholm delete, wydanej przez Marginesy.

Agnieszka Kołodyńska: Właśnie ukazała się w Polsce Sztokholm delete, drugi tom z serii o Teddym, czyli Najdanie Maksumicu. Dlaczego uczyniłeś bohaterem swoich książek akurat Serba? Czy w Szwecji wśród przestępców dominują mieszkańcy Bałkanów?

Jens Lapidus: - W moich książkach opisuję przede wszystkim Sztokholm i podziemie przestępcze w tym mieście. W czasach, o których piszę, czyli w końcówce lat. 90 ubiegłego wieku to właśnie Serbowie stali na czele zorganizowanej przestępczości. To się zmieniło, teraz inne grupy narodowe zajmują się przestępstwami. W pierwszej trylogii wybrałem Serbów, w kolejnej występują postaci o serbskich korzeniach, ale urodzone w Szwecji. Teddy i Nikola formalnie są Szwedami pochodzenia serbskiego. Gorącym tematem w Szwecji jest pytanie o to, kiedy ktoś, kogo rodzice lub dziadkowie byli emigrantami, zacznie przez społeczeństwo być uważanym za Szweda.

W książce pojawiają się też przestępcy z Syrii. Czy to nowi imigranci, którzy przejmują kryminalne podziemie?

Jens Lapidus: - Nie. Wprawdzie pochodzą m.in. z Syrii, ale nie mają nic wspólnego z obecnymi uchodźcami. To Syriacy, prawosławni chrześcijanie z Bliskiego Wschodu. Mieszkają zarówno w Syrii jak też w Libanie i w Turcji. Przybyli dość licznie do Szwecji na przełomie lat 80. i 90. ubiegłego wieku. Zamieszkali pod Sztokholmem i zorganizowali się niczym mafia. Nie wymyśliłem tego, tak naprawdę się działo. Wielu Szwedów myli Syryjczyków z Syriakami, ale to zupełnie różne etnicznie grupy.

Teddy popełniał przestępstwa, odsiedział wyrok w więzieniu. Dlaczego uczyniłeś go pozytywnym bohaterem? Antybohater jest ciekawszy od klasycznego policjanta, czy detektywa?

Jens Lapidus: - Wiele skandynawskich kryminałów opiera się na tej samej zasadzie: morderstwo, śledztwo, ujęcie sprawcy. Bohaterem jest policjant, detektyw albo prokurator. Uważam, że dużo ciekawiej jest skupić się na antybohaterze, na kimś kto nie zawsze postępuje zgodnie z prawem. W moich pierwszych książkach bohaterami byli przestępcy. Teraz nie wybieram tylko przestępców, ale też osoby praworządne, ale nie mają one wiele wspólnego z policją. Poza tym są dużo ciekawsze od strony psychologicznej. Zastanawiam się nad tym, co dzieje się w umyśle człowieka, który chce zrobić coś dobre, ale zupełnie mu się nie udaje. Uważam, że w typowych kryminałach, gdzie próbujemy dociec, kto zabił, nie jest ciekawie. Lepiej skupić się, tak jak ja to robię, na postaciach. Czytelnika bardziej interesują motywy działania, czy bohaterowie popełnili jakąś pomyłkę w przeszłości, która spowodowała, że teraz postępują w określony sposób. Czytelnika interesuje jak potoczą się ich losy, a nie kto zabił. W Sztokholm delete odbiegam trochę od poprzednich schematów, bo wprowadzam intrygę. Jest zbrodnia i Teddy stara się ustalić, kto jest sprawcą.

W ciągu ostatnich dziesięciu lat postać antybohatera stała się bardzo modna w amerykańskich serialach telewizyjnych. To bardzo popularny zabieg np. w Homeland lub w House of cards. Bohaterowie postępują niezgodnie z prawem, robią rzeczy, których nigdy sami nie zrobilibyśmy, a mimo wszystko ich lubimy i utożsamiamy się z nimi.

W Sztokholm delete znajdziemy sporo dokumentów z przesłuchań. Podobnie wyglądają policyjne dokumenty?

Jens Lapidus: - Nie są to autentyczne dokumenty, ale wyglądają dokładnie tak jak te tworzone przez policję w Szwecji. Wykorzystałem przy ich tworzeniu moje prawnicze doświadczenie. W moi książkach używam różnego rodzaju języka. Kiedy opowiadam historię staram się, by była opowiedziana bardzo szybko, jak wystrzały z karabinu maszynowego. Akcja musi biec szybko. W ten żywy język wstrzykuję dla kontrastu elementy języka formalnego, biurokratycznego, prawniczego. Wymiar sprawiedliwości jest zawsze krok z tyłu, za tym co się dzieje i w swój powolny, biurokratyczny sposób stara się wyjaśnić, co się zdarzyło.

Jak udaje się połączyć pracę pisarza i prawnika? Zdarzają się na tej linii konflikty?

Jens Lapidus: - Same konflikty [śmiech]. Jeszcze trzy lata temu pracowałem na pełen etat jako prawnik. Pisałem tylko i wyłącznie w wolnym czasie. Mój dzień polegał na tym, że rano odwoziłem dzieci do szkoły i przedszkola, o godz. 9 byłem już w sądzie, potem odbierałem dzieci, jedliśmy, kładłem je spać i dopiero wtedy miałem czas na pisanie. Kiedy urodziło mi się trzecie ten system był nie do utrzymania, więc zmniejszałem godziny pracy jako prawnik. Teraz nie pracuję nawet na pół etatu. To był pierwszy konflikt – brak czasu.

Drugi konflikt to obowiązek dochowania tajemnicy względem klienta. Jeśli jakaś sprawa mnie zainspiruje to nie mogę jej dosłownie przenieść do książki. Zmieniam wówczas wszystko – imiona, wygląd bohaterów, okoliczności, mieszam różne postępowania ze sobą i dopiero z nich tworzę nową historię. Po wydaniu pierwszej książki obawiałem się, że ktoś przyjdzie do mnie i powie, że wykorzystałem jego sprawę. Nie ważne, czy byłaby to prawda, jeśli ktoś wierzy, że opowiadam o nim to wtedy mam problem. Na szczęście nic takiego nie wydarzyło się. Przez lata nauczyłem się jak ukrywać fakty i jak zmieniać okoliczności.

Dlaczego w Skandynawii powstaje tak wiele kryminałów? W Szwecji i innych krajach skandynawskich jest za spokojnie, zbyt bezpiecznie i pisarze muszą tworzyć alternatywną rzeczywistość?

Jens Lapidus: - Myślę, że odpowiedziała Pani częściowo na to pytanie. Żyjemy w najspokojniejszych krajach na świecie. Szwecja, Norwegia, Dania, Finlandia są najbezpieczniejsze, ale to z tych krajów pochodzą naprawdę brutalne historie. Sądzę, że chodzi o kontrast pomiędzy spokojem, który burzy nagle straszne wydarzenie. Dlatego nie ma tak wielu autorów kryminałów w Meksyku czy w Rosji, bo tam życie jest brutalniejsze niż w Skandynawii.
Wydaje mi się, że część odpowiedzi znajdziemy w naszej historii. W latach 60. ubiegłego wieku małżeństwo szwedzkich pisarzy Maj Sjöwall i Per Wahlöö stworzyło nowy rodzaj powieści kryminalnej, do której włączyli lewicową krytykę społeczną. Napisali razem dziesięć książek. Sjöwall jest uważana za królową kryminału w Szwecji. Tę tradycję lewicowej krytyki kontynuował Mankell w serii z Wallanderem, potem Stieg Larsson w Millenium. Choć oczywiście wielu pisarzy w ogóle nie miesza się do polityki.

Autorzy kryminałów znają się osobiście? Spotykacie się ze sobą, utrzymujecie kontakty?

Jens Lapidus: - Nie. Mam wrażenie, że autorów kryminałów ze Skandynawii jest za dużo. Co tydzień wychodzi coś nowego, ktoś zostaje okrzyknięty nowym Larssonem. Mam wrażenie, że toniemy w zalewie tzw. skandynawskich kryminałów. 

Sukcesy Henninga Mankella, Stiega Larssona i Camilli Läckberg sprawiły, że oczy całego świata zwróciły się ku szwedzkiemu kryminałowi. Trylogia Millennium wyznaczyła wręcz nowe gatunkowe standardy.

Ale skandynawski boom kryminalny, jak to zwykle z modami literackimi bywa, miał też swoje ciemne strony, przede wszystkim tę, że po Mankellu i Larssonie przyszedł czas na klony. A potem na klony klonów. Szczęśliwie dziś szwedzki front kryminalny jest już w odwrocie, a w grze zostali tylko najbardziej wytrwali i najlepsi autorzy, którzy nie próbują bez końca odgrzewać formuły kryminału obyczajowego. Należy do nich niewątpliwie Jens Lapidus. Jego książkami zachwycał się między innymi klasyk gatunku James Ellroy, a autora trylogii sztokholmskiej niebezzasadnie porównywano między innymi do Denisa Lehane'a (znanego u nas głównie ze świetnych ekranizacji Rzeki tajemnic i Wyspy skazańców).

Fabuła Sztokholm delete jest dość zawiła, postaci tu mnóstwo, ale to powieść na tyle dobrze skonstruowana, że czytelnik nie powinien się w niej zagubić. Lapidus na początku snuje kilka wątków, które szybko łączą się w jedną, sięgającą wiele lat wstecz opowieść, w której znajdziemy hazard, przekręty finansowe, jugosłowiańską mafię, pranie brudnych pieniędzy, umarlaków powracających z zaświatów i całą gamę innych atrakcji. Główne role, podobnie jak w VIP roomie, grają tutaj emigranci (Serbowie i Syryjczycy), a także para samozwańczych detektywów: były więzień Teddy „Misiek" Maksumic i adwokat Emelie Jansson. Lapidus nie ma ambicji przedstawienia środowiska mniejszości etnicznych, choć trudno nie wyczuć tu ich pogardy wobec „svenne", czyli tubylców. Najbardziej interesuje go jednak intryga, a tę prowadzi z dużą wprawą. Emelie i Teddy co rusz wpadają w kłopoty i odbijają się od ściany, a za ich antagonistami stoją nie tylko mafia i pieniądze, lecz i przekupni funkcjonariusze policji.

Lapidus pisze bardzo sprawnie, wyczuwając ponadto puls potocznego języka nasyconego anglicyzmami. Jego proza roi się od „megaogarniętych typów", a dzięki bardzo dobremu przekładowi Agaty Teperek daleko jej do sztuczności charakterystycznej dla autorów silących się na młodzieżowy slang, dlatego można przymknąć oko na nadprogramową dawkę dydaktyzmu w mowie obrończej Emelie i nieliczne budzące wątpliwości rozwiązania fabularne. Tym bardziej że Sztokholm delete wciąga i trzyma w napięciu, a otwarte zakończenie każe czekać na następną odsłonę serii.

Jens Lapidus zawiesił sobie poprzeczkę dość wysoko. Poprzednia część cyklu, czyli VIP Room, była małym i doskonale skrojonym majstersztykiem. Przed pisarzem stało więc niełatwe zadanie, ale wybrnął z niego obronną ręką. Jednak Sztokholm delete ma też swoje wady.

Warto zacząć od tego, że choć mamy tutaj do czynienia z cyklem powieściowym, nieznajomość poprzedniej odsłony nie pozbawi czytelnika radości z lektury. Wszelkie powiązania z pierwszą częścią pisarz konsekwentnie tłumaczy. Wprawdzie przez chwilę można poczuć się zagubionym w fabule, ale to już trzeba uznać za „syndrom Lapidusa”.

Autor lubi lawirować między wątkami, wprowadzać nowe ślady i mylić czytelnika. Można powiedzieć, że to normalne, bo mamy do czynienia z kryminałem i tak powinno w końcu być. To prawda, ale w stylu Lapidusa jest coś dziwnie drażniącego i wciągającego jednocześnie. Trudno to logicznie wytłumaczyć – być może to tylko osobiste odczucie, ale Sztokholm delete czyta się gorzej niż VIP Room.

Tajemnicze morderstwo, napady z bronią w ręku i porwania. Fabuła drugiej części cyklu to rollercoaster, który wystawia cierpliwość czytelnika na próbę. Dzieje się dużo, ale od powieści nie sposób się oderwać. Bohaterowie pozostali bez zmian. Teddy oraz Emilie wysuwają się na pierwszy plan i dalej czuć między nimi napięcie, które zostało jeszcze odpowiednio przez pisarza podbite. W ich relacji nie uświadczy się specjalnych niespodzianek, ale nie oznacza to, że jest ona płaska. Lapidus wie jak budować postaci i po raz kolejny to udowadnia. Wie też jak posługiwać się specyficznym, nowoczesnym językiem. Narrator mówi tak, jak prawdopodobnie odzywają się do siebie przestępcy. W całym utworze czuć brud ulicy, który aż przesiąka przez kartki papieru.

Sztokholm delete to bardzo dobrze skrojona powieść, a Jens Lapidus to świetny pisarz. Nie ma co do tego wątpliwości. Jednak w przedstawionej historii było coś drażniącego i trudno było mi odkryć co. Nie chodziło o mnogość wątków czy zawirowania czasowe. Dotarło to do mnie po jakimś czasie. Największy problem stanowi zakończenie. Tak nie powinno się kończyć powieści, szczególnie wtedy, gdy nie mamy pod ręką kolejnego tomu. Czekanie na rozwiązanie jest zabójcze.