Jaume Cabré zasłynął na polskim rynku wydawniczym głośną powieścią Wyznaję. Od poprzedniej premiery minął rok, a autor okrzyknięty został literackim fenomenem i mistrzem wielkiej powieści europejskiej. O najnowszej książce pisarza huczą wszystkie media i chyba każdy przechodzień miał już okazję zobaczyć okładkę Głosów Pamano na ulicy swojego miasta.

Okrzyknięte najważniejszą książką w dorobku Katalończyka Głosy Pamano są niezwykle poruszającą opowieścią o historii, tożsamości i zapomnieniu. Wielowątkowa powieść prowadzona jest na kilku przenikających się płaszczyznach, nie tylko czasoprzestrzennych, ale i emocjonalnych. Lata czterdzieste XX wieku przeplatają się z pierwszą dekadą czasów najnowszych, a historie życia postaci z różnych okresów łączą się w nierozerwalny sposób, tworząc jedną wielką opowieść o losach mieszkańców Toreny.

Kiedy Tina odnajduje notatnik Oriola Fontellesa, partyzanta uważanego za faszystę, postanawia poznać jego losy i przywrócić mu dobre imię. Z każdą kartą powieści odsłaniane są zawiłości ścieżek życia licznych bohaterów Głosów Pamano. Burzliwe romanse, szokujące intrygi, pełne namiętności i okrucieństwa morderstwa w czasach Franco zasiedlają obszerną książkę Cabré. Pisarz w doskonały sposób łączy prawdę historyczną z fikcją, skupiając się przy tym na losach niewielkiej społeczności w obliczu hiszpańskiej wojny domowej. Narrator zaś odsłania prywatne i polityczne tajemnice, które nie ujrzałyby światła dziennego, gdyby nie przypadek. Jednak poza okresem historycznym powieść dotyka także spraw zupełnie współczesnych, jak choroba, zdrada i wiara. Traktuje o próbie udźwignięcia nieszczęść, które przynosi życie.

Głosy Pamano to głosy śmierci. Tylko tym, którzy byli u progu drugiego świata, dane było usłyszeć słowa płynące z rzeki. Podobnie mroczna wizja świata przyświeca całej powieści Cabré. Walka o pamięć, walka o prawdę i tożsamość jest nieustannie toczoną batalią z zapomnieniem i ignorancją, z tuszowaniem i wypaczaniem historii, która stanowi tak istotny element przeszłości narodów i każdego człowieka z osobna. Niestety wizja autora nie jest pocieszająca, nie każdą bowiem historię można uratować…

Skomplikowana problematyka pamięci i trudności zweryfikowania oraz kultywowania prawdy odzwierciedlone są przez pisarza nie tylko w warstwie fabularnej, lecz także w konstrukcji całej książki. Narracja jest dynamiczna i zmusza czytelnika do nieustannej uwagi. Nagła zmienność perspektyw powoduje niespodziewany przeskok w czasie i przestrzeni. Głos narratora bez zapowiedzi przejmują kolejne postaci, często i dialogi z różnych czasów, wypowiadane przez kilku bohaterów, połączone są w całość, przez co chwilowy brak skupienia zmusza czytelnika do ponownej lektury. Mnogość imion i nazwisk powoduje, że z książką należy oswajać się powoli, rysując w wyobraźni dokładną mapę łączącą wszystkich bohaterów. Na szczęście autor okazał się wyrozumiały i aby czytelnik nie pogubił się w ilości postaci i wątków, na końcu książki umieszczono spis postaci i domów z krótkimi informacjami na ich temat oraz z podziałem na lata. Ten jakże prosty zabieg wyjątkowo ułatwia odbiorcy zapanowanie nad skomplikowaną fabułą i pozwala cieszyć się przyjemnością obszernej lektury.

U Cabré nic nie dzieje się bez przyczyny: książka od początku do końca jest przemyślana i spójna, co przy powieści pisanej przez siedem lat, liczącej ponad siedemset stron, świadczy o literackim mistrzostwie. Poza wspaniałą fabułą i porywającą opowieścią autor wykazuje się również umiejętnością niezwykle plastycznego opisu, dzięki której każdy fragment powieści sprawia czytelnikowi po prostu ogromną przyjemność. W natłoku setek wydawanych rocznie publikacji Głosy Pamano są wydawnictwem wyjątkowym, wcale nie na wyrost określanym mianem „wielkiej powieści europejskiej”, autentycznym arcydziełem, od którego nie sposób się oderwać.

Cabré po raz kolejny uwodzi czytelnika – wielogłosowością opowieści, niemożnością ustalenia jednej, tej najbardziej właściwej, racji, namiętnością swoich bohaterów, tragicznością ich przeżyć i uwikłaniem ich losów w Wielką Historię.

W trakcie lektury czytelnik podda się nie tylko sile tej pasjonującej fabuły, ale i doświadczeniu wzruszeń oraz refleksji, w trakcie których odpowiedź na żadne z postawionych pytań nie będzie oczywista.

Nie bez znaczenia pozostaje też tło historyczne opisywanych wydarzeń. Losy bohaterów poznajemy na przestrzeni kilkudziesięciu lat, a tym, co naznacza ich na zawsze, są wybory podejmowane w cieniu wojny domowej w Hiszpanii. Choć mówienie o cieniu jest chyba w tym kontekście niestosowne. Cabré pokazuje, że nawet w małym miasteczku toczyć się może wielka bratobójcza walka.

Prywatne miesza się tutaj z politycznym. Szybko okazuje się, że źródłem zła przestaje być ideowy spór na śmierć i życie między republikanami a falangistami. Wychodzą na jaw różne podstawy przekonania, że ma się prawo do decydowania o czyimś życiu: biedni chcą upadku bogatych, ci, którzy zdobyli władzę, uważają, że mogą bez ograniczeń brać łupy wojenne, jedni mszczą się z miłości i mają ku temu powody, inni sieją zniszczenie z nienawiści, jeszcze inni nie potrafią w odpowiednim momencie przestać być marionetką. Powieść katalońskiego pisarza to fascynujący głos w sprawie neutralności. Biografie sportretowanych postaci wyraźnie świadczą o tym, że zdarzają się takie sytuacje, kiedy nie można nie opowiedzieć się po którejś ze stron, a dokonanie wyboru skutkować może konsekwencjami nie do przewidzenia.

Jak się można dowiedzieć z przedmowy, jakiś niemiecki recenzent oświadczył: „{...) nigdy bym nie uwierzył, że nie będę mógł się oderwać od książki, która ma niezrozumiały tytuł i jakieś dziwne zdjęcie na okładce”[1]. Mogłabym napisać coś bardzo podobnego, a zarazem zupełnie innego. Innego – bo ani jedna, ani druga ze wspomnianych cech raczej nie bywa czynnikiem, który by mnie mógł zniechęcić do czytania: „niezrozumiały tytuł” (o ile tylko autor nie postanowił zagrać czytelnikowi na nosie, co na szczęście jest rzadką przypadłością) prawie zawsze da się wyjaśnić, gdy się człowiek dostatecznie zagłębi w treść, zaś „dziwne zdjęcie” (w tym przypadku doprawdy nie wiem, cóż w nim dziwnego? Jeśli już, to prędzej można je określić jako „tajemnicze” czy „intrygujące”!) raczej przyciąga, niż odpycha… Podobnego – bo zgadzam się z pierwszą częścią stwierdzenia, wstawiając tylko po przecinku inne zdanie podrzędne: „której autor ma skłonności do dziwacznych eksperymentów stylistycznych”. Albowiem nie znoszę, organicznie nie znoszę:

- wypowiedzi włączonych w narrację bez wydzielenia ich stosownymi znakami interpunkcyjnymi, chyba że są przytoczone w ramach strumienia świadomości bohatera/narratora;
- mieszania w jednym akapicie, ba, nawet w jednym zdaniu czasu i/lub osoby narracji, jak również braku granicy optycznej między wydarzeniami rozgrywającymi się w innym czasie i/lub miejscu. Czy to taka filozofia, zakończywszy zdanie w rodzaju „Idę ulicą X w kierunku Y” wcisnąć „ENTER” i dopiero wtedy przejść do kolejnego zdania: „Z.Ż. nie wiedział, że…”? Kto tego nie robi, zdaje się albo lekceważyć czytelnika (w domyśle: „Kimże on jest, żebym dla jego przyjemności miał(-a) tak ciągle klikać i klikać?”), albo robić mu na złość („A niech się męczy…”);
- powtarzania bez wyraźnego powodu fraz lub całych zdań.

Z powyższych powodów na dobre powiedziałam „nie” jednemu nobliście, a paru pisarzy nie zakwalifikowałam do grona swoich ulubieńców, choć inne walory ich do tego predestynowały. Czytanie czegoś podobnego jest bowiem jak marsz w niewygodnych butach: cóż z tego, że ładna okolica wokół, skoro w kontemplacji przeszkadzają obolałe pięty? A jednak… komuż nie przytrafiła się nigdy sytuacja, w której widok był na tyle piękny albo towarzysz podróży na tyle miły sercu, albo cel wędrówki na tyle szczytny, że w jakiś czarodziejski sposób znieczulił wszystkie otarcia i odciski, dając poczucie nieziemskiej satysfakcji? Dopiero na miejscu poczuło się te nadwyrężone nogi, ale i tak w pamięci zostało tylko wspomnienie niezwykłych wrażeń i emocji…

Otóż tak właśnie wyglądała moja wędrówka przez z górą 600 stron „Głosów Pamano. Oczywiście, widziałam te wszystkie wypowiedzi w rodzaju „Ale ograniczył się tylko do życzę szczęśliwej podróży, proszę pani”[2] i „(…) mężczyzna zasugerował moglibyśmy pójść do takiej kawiarni, o której wiem, że”[3], to ze sześć razy powtórzone zdanie „(...) ze strony matki, Pilar Ramis z Trivii, tej pół dziwki, pół latawicy, o której lepiej nie wspominać przez szacunek dla biednego Anselma”[4] – ale te niedogodności były tak mało znaczące w zestawieniu z tym, co się działo i czego się dowiadywałam o bohaterach, że właściwie przestałam je rejestrować gdzieś w połowie objętości powieści. A co się działo?

Akcję rozbił autor na dwie główne płaszczyzny czasowe, oddzielone od siebie przestrzenią mniej więcej sześćdziesięciu lat.

Na początku lat 40. w maleńkim katalońskim miasteczku Torena, jak w całej Hiszpanii, rządzą wszechwładni frankiści, a w górach – choć wojna domowa już się skończyła – wciąż kryją się oddziały partyzantów. Ani jedni, ani drudzy nie cofną się przed niczym, by postawić na swoim… chociaż nie, partyzanci nie mają oporów przed zabiciem za jednym zamachem kilkudziesięciu dorosłych umundurowanych ludzi, ale tylko funkcjonariusze reżimu potrafią skazać na śmierć dziecko „w zastępstwie” dorosłego członka rodziny... Są tacy, którzy przystają do nich z przekonania albo dla kariery; ale są też i tacy, jak nauczyciel Oriol Fontelles, którzy zakładają znienawidzony mundur falangisty wyłącznie ze strachu. I ze strachu biernie przyglądają się przestępstwom popełnianym w majestacie prawa, sądząc, że w ten sposób uchronią chociaż siebie i najbliższych. Tyle że nie wszyscy najbliżsi chcą być takim kosztem chronieni – na przykład żona Oriola, Rosa, woli raczej zginąć w nędzy niż pozwolić, by dziecko ujrzało ojca w faszystowskim uniformie albo, co gorsza, słyszało, co mówią o nim inni… Dlatego nauczyciel zostanie sam ze wszystkimi swymi wątpliwościami i sam zapłaci za owoce decyzji, którą ostatecznie podejmie…

Na przełomie XX i XXI wieku nauczycielka Cristina Bros udaje się do Toreny, by sprawdzić, czy w przygotowanej do wyburzenia starej szkole nie znajdzie jakichś materiałów do planowanej wystawy o historii edukacji. Prócz zakurzonych podręczników zdobywa kilka zeszytów zapakowanych w pudełko po cygarach. Ale nie ma w nich uczniowskich wypracowań, tylko długi, pisany na raty list, który nigdy nie dotarł do adresatki. Z zapisanych kartek wyłania się prawdziwa historia człowieka, którego pamięć czcili wyznawcy generalissimusa, zaś pozostali mieszkańcy miasteczka znienawidzili na tyle, że natychmiast po zmianie władzy postanowili odesłać jego postać w niebyt. Tina, choć ma sporo własnych kłopotów (syn, wychowany w „atmosferze wolności, multikulturalizmu i ponadpartyjnego transwersalizmu”[5], postanawia wstąpić do klasztoru, mąż spotyka się ukradkiem z inną kobietą, a do tego jeszcze zdrowie zaczyna szwankować), niespodziewanie dla samej siebie wciela się w rolę reporterki śledczej w nadziei przywrócenia czci niesłusznie potępionemu nauczycielowi. Może się spodziewać, że podjęła się niezwykle trudnego zadania, bo przecież niewielu już zostało ludzi pamiętających, co się działo w Torenie przed pięćdziesięciu paru laty. Ale nie ma żadnego powodu podejrzewać, że to, co robi, będzie kolidowało z inną, dość kuriozalną misją, którą realizuje już od lat pewna osoba dysponująca górą pieniędzy, żelazną wolą i brakiem skrupułów…

Te dwa wątki splatają się ze sobą tak ściśle, że momentami zatraca się poczucie czasu, do którego to wrażenia przyczynia się zastosowana przez autora technika narracji: akcja płynnie przenosi się z lat czterdziestych w pięćdziesiąte, siedemdziesiąte czy też w pierwszą dekadę naszego wieku, z biednego nauczycielskiego domku do rezydencji miejscowych bogaczy albo do ratusza, z Toreny do Sort, Barcelony lub… Watykanu. I chociaż część ważnych faktów zostaje ujawniona stosunkowo wcześnie, cały czas w tle czai się tajemnica, cały czas istnieje jeszcze jakiś element niepewności – nawet w tej historii sprzed lat, o której, zdawałoby się, po odkryciu przez Tinę zeszytów wiadomo już wszystko.

Ale nie sam wątek sensacyjny jest tym, co tak przykuwa uwagę dosłownie od pierwszej do ostatniej strony; to także ludzie, ich portrety, sceny przedstawiające relacje między nimi. Najlepiej rozpracowaną psychologicznie postacią jest Oriol, co się rozumie samo przez się; czytelnik widzi jak na dłoni jego pozornie wątłą (a jednak, jak wykażą dalsze wydarzenia, ponadprzeciętnie silną) osobowość, ma okazję patrzeć na niego zarówno oczyma narratora zewnętrznego, jak i jego własnym spojrzeniem, utrwalonym na kartach niewysłanego listu. Niewiele ustępuje mu Elisenda, chociaż nie, ona po prostu ukazana jest w nieco węższej perspektywie – ale też nie należy do ludzi, którzy byliby skłonni wyznać komuś prawdę o sobie, podobnie zresztą jak Tina, również zatrzymująca tylko dla siebie swoje uczucia i myśli, choć z zupełnie innego powodu, jak Marcel, Valentí, Jacinto, których poznajemy praktycznie przez same ich słowa i czyny. Ale nawet postacie z dalszego planu – Jordí i Arnau, rodzina Ventura, a przede wszystkim ojciec i syn Serallacowie (mistrzowskie są te ich dialogi przy wykuwaniu nagrobków!) – potrafią grać doskonale, tworząc pełne emocji i wyrazu sceny.

I nie jest tu ważne, po czyjej stronie leży obiektywna racja polityczna (jeśli taka w ogóle istnieje); ważne jest to, jak zachowują się ludzie w sytuacjach konfliktu i zagrożenia, ile człowieczeństwa pozostaje w człowieku, któremu dano zbyt wiele władzy albo odebrano zbyt wiele wolności… I o tym szemrze – pięknie – rzeka Pamano.

Oriol Fontelles. Zdrajca. Pupilek faszystowskiego burmistrza miasteczka. Tchórz zamieszany w morderstwo dziecka. Kolaborant, którego zostawiła nawet żona. Brzydziła się nim. Zostali mu tylko kolesie z układu, tuszowanie kolejnych zbrodni i nadużyć oraz samotność.

Oriol Fontelles. Bohater. Ukrywający na strychu powstańców i zbiegów. Pośredniczący w kontaktach grup walczących z reżimem. Ratujący życie wielu ludzi.

Oriol Fontelles. Człowiek. Zagubiony, niepewny siebie, przerażony. Nieszczęśliwy i marzący o tym, że pewnego dnia zdoła naprawić wszystkie błędy i odzyskać szacunek do siebie samego.

Tak, to opowieść o Oriolu i jego życiu. Ale to także opowieść o małym miasteczku na hiszpańskiej prowincji, o jego mieszkańcach, ich losach, o małej i wielkiej historii. I o emocjach, którymi aż kipi dookoła Toreny. Czasami są to emocje głęboko ukrywane, czasami takie, które wydostają się na wierzch, nie zmienia to faktu, że miłości i nienawiści jest tam mnóstwo.

Jednak to nie tylko opowieść o Oriolu i Torenie. To także opowieść o Tinie Bros, skromnej nauczycielce, która po wielu latach odkrywa pamiętniki Oriola i poznaje do tej pory nieznaną część jego historii. Dla niej jest on nie faszystą bez serca, a człowiekiem takim, jak każdy z nas, którego losy potoczyły się jednak o wiele bardziej skomplikowanie, niż większości jego sąsiadów. I który mając świadomość, że raczej marne ma szanse na wykaraskanie się z takiej sytuacji, postanawia pisać pamiętnik, który chciałby jakoś przekazać swemu dziecku. Dziecku, którego nigdy nie widział.

Znalezione zeszyty są przyczynkiem do powrócenia do dawnych lat, odgrzebania dawno zapomnianych chwil, do skrywanych sekretów. Powoli wyjaśnienie historii Oriola, wybielenie jego pamięci staje się prawie że obsesją Tiny. Jednocześnie pomaga jej jednak radzić sobie z problemami, które wkroczyły do jej życia. Odkrywanie tej historii pozwala jej skupić się na czymś innym, pozbyć się części emocji, ostygnąć.

To, co najbardziej mi się w tej powieści podobało, to fakt, że tak świetnie odwzorowuje życie i ludzkie zachowania. To, jak dosadnie pokazuje, że nikt nie jest taki, jaki się wydaje, każdy z nas ma swoje tajemnice, swe skryte marzenia i uczucia, wydarzenia, które zagrzebał na dnie pamięci. Prawie nikogo nie bylibyśmy w stanie tak łatwo jednoznacznie ocenić, gdybyśmy poznali o nim całą prawdę. A zresztą, czymże jest prawda?

Świetnie jest też pokazana nasze zamiłowanie do oceniania innych, do szufladkowania ich, do wydawania sądów kategorycznych i na wieki. Do tego te wszystkie plotki, intrygi, których to małe miasteczko jest pełne, te wszystkie rozgrywki międzyludzkie. Aż chciałoby się powiedzieć: nic, co ludzkie nie jest Cabre obce! Świetnie mu wychodzi opisywanie ludzi i ich życia, i to mimo stylu!

Właśnie, styl… Na początku myślałam, że padnę lub nie dotrwam nawet do setnej strony. Zdania, które potrafiły zacząć się kilka lat temu, a skończyć kilka lat po drugiej wojnie światowej. Dialogi „wpuszczone” w tekst bez wyróżnienia. Rzucanie czytelnika po czasie i przestrzeni. Do tego dziesiątki hiszpańskich nazwisk, rodów, domów, nazw miejscowości, nazw geograficznych itp. I powtórzenia, sporo stylizowanych powtórzeń. Uch, jak ja tego wszystkiego nie lubię! Ale jakoś po dotarciu do mniej więcej 120 strony weszłam w tę opowieść. Przestałam zauważać to, co mi wcześniej zgrzytało, a dałam się porwać losom Fontellesa, Bros i miasteczka. Powoli wpadałam w stan, w którym nie mogłam się oderwać od tej powieści, musiałam jak najszybciej poznać ją całą. I mimo tego, że przeczytałam ją już jakiś czas temu, ciągle we mnie mocno tkwi.

Z pewnością Głosy Pamano to nie jest łatwa, przyjemna i relaksująca powieść. Nie ten typ. Ją trzeba czytać w skupieniu, powoli, zastanawiając się nad treścią. Ale warto, bo to świetna książka! Mimo stylu, mimo powtórzeń i zalewu nazw i nazwisk, to historia o człowieczeństwie, o samym jego sednie. O kłamstwach, prawdzie i półprawdach. O milczeniu i przemilczaniu. O oczach, które obserwują nas w ciemności i językach, które mówią o nas w każdej chwili naszego życia. Warto ją poznać dla przewrotności, z jaką autor bawi się z czytelnikiem, dla świetnych portretów psychologicznych bohaterów powieści oraz dla pytań, które rodzą się w głowie w trakcie lektury. I dla pytania, które pewnie zrodzi się w głowach większości czytelników. Co JA bym zrobił, gdybym był Oriolem, Elisendą, Tiną, Targą…? 

Kataloński pisarz Jaume Cabré daje nam czytelny dowód na to, że nie minął czas wielkiej, epickiej powieści pisanej po to, by powiedzieć nam coś ważnego

Głosy Pamano to powieść zaborcza. Intryguje i nie daje spokoju już od pierwszych zdań, pierwszych scen i pierwszych emocji towarzyszących nam przy czytaniu. Nagle zaczyna nas irytować zewnętrzna rzeczywistość i nieznośna staje się konieczność zrobienia sobie przerwy czy zajęcia się czymś innym. A gdy już z westchnieniem i wielkim bólem odłożymy choć na chwilę książkę – jesteśmy w stanie myśleć tylko o tym, by jak najszybciej do niej wrócić. I nie możemy się uwolnić od tego, co w powieści się rozgrywa.

Jaume Cabré to pisarz obdarzony absolutnym literackim słuchem, nie ma u niego żadnego zbędnego zdania czy przypadkowej sceny. Konstrukcja powieści jest w pełni konsekwentna i spójna niczym muzyczne arcydzieło, w którym nie ma żadnej fałszywej nuty. „Głosy Pamano” wiele wymagają od czytelnika: potrzeba tu maksymalnej koncentracji uwagi ze względu na nietypowe formy prowadzenia narracji i nieliniowego rozwijania poszczególnych epizodów. Jest to również wyzwanie dla tłumacza, z czym Anna Sawicka, autorka polskiego przekładu, poradziła sobie bardzo dobrze.

Trudno nawet w skrócie opisać główne wątki zarysowane w powieści. Układają się w sugestywne i wieloznaczne sceny, tworząc panoramiczną całość. Wszystko imponuje rozmachem i głębią znaczeń. Głosy Pamano to zapis życia małej społeczności, toczącego się w górskiej wiosce na północy Hiszpanii, w Katalonii. Któregoś dnia, podczas toczącej się drugiej wojny światowej, przybywa tam nauczyciel Oriol Fontelles z żoną, by objąć posadę w szkole. Bohater, nauczyciel i amatorski malarz-portrecista, trafia w tryby lokalnych układów i centrum wojennych wydarzeń. Dla ówczesnej Hiszpanii, przypomnijmy, były to początki faszystowskiego reżimu dyktatora Franco. Nie ma możliwości, by wyrwać się ze szponów historii, jedyne, co Fontelles może zrobić, to próbować ocalić wewnętrzną wolność i pozostać wiernym sobie. Zapłaci za to wysoką cenę, a świat i tak odsunie się od niego.

Choć dla Katalonii dyktatura Franco miała wymiar dodatkowy, bo była związana z niszczeniem katalońskiej autonomii i tożsamości, jednak Cabré nie rozgrywa swojej powieści na narodowej nucie. Skupia się przede wszystkim na nieodwracalnych następstwach niszczycielskiego, szalejącego reżimu. Widzimy tu różne przejawy dewastacji człowieczeństwa, manipulacji prawdą i kłamstwem, brutalnego ustanawiania wszechwładzy i zwalczania przeciwników. Są tu ludzie bezbronni wobec rzeczywistości, bierni oraz tacy, którzy z rzeczywistością próbują sobie w różny sposób radzić. Autor odtwarza tu uniwersalne mechanizmy funkcjonowania świata, w którym pojawia się zło.

Po latach, nauczycielka Tina Bros trafia na ślad Oriola. To, co odkrywa, zaskakuje i budzi niedowierzanie. Ale jest nieustępliwa, chce wyjaśnić sprawę do końca. Są też listy, które muszą trafić do adresata. Okazuje się jednak, że dziś, współcześnie, to nie jest wcale łatwe, bo czas zatarł wiele śladów, a w dodatku cienie upadłej w 1975 roku dyktatury są nadal długie. Są ludzie, którzy nawet teraz nie chcą rozmawiać, są tacy, którzy nie chcą pamiętać. Inni z kolei chcą, aby wszystko zostało nadal takie jak było. Po co grzebać w przeszłości, budzić stare upiory i robić zamieszanie. Cabré zgłębia fenomen złej ludzkiej pamięci: przewrotnej, mściwej, mrocznej i nieprzyjaznej. A przy okazji stawia Tinę w obliczu doraźnych problemów, którym musi stawić czoło: kryzys rodzinny i odejście dorosłego syna z domu.

Sceny, wątki i wydarzenia w Głosach Pamano splatają się ze sobą ściśle i przenikają, nic sobie nie robiąc z linearnego czasu. Gdyby posłużyć się matematyczną metaforą, można powiedzieć, że konstrukcja powieści przypomina powierzchnię Riemanna z nakładającymi się na siebie punktami – niby w tym samym miejscu, ale już w innym czasie. To zestawianie ze sobą scen i dialogów rozgrywających się w identycznym punkcie przestrzeni, ale różnym czasie, kalki i przebicia zostały przez Cabré „rozegrane” znakomicie, co potęguje dramatyczny efekt. Wirtuozowskie posługiwanie się przez autora czasową perspektywą pogłębia w nas przekonanie, że historia i przeszłość wcale nie odchodzą w zapomnienie, ale są nadal częścią teraźniejszości. Czają się w ukryciu, gotowe wyjść na powierzchnię w każdej chwili. Sterują pamięcią, biorą udział w walce dobra ze złem.

Wielkim atutem Głosów Pamano są także postacie. Przyglądamy się życiu małej miejscowości, w której wszyscy się znają. Wiadomo, kto jest falangistą, a kto dołączył do oddziałów partyzanckich. Na pierwszy plan wysuwa się niewątpliwie Elisenda, z prawdziwym talentem do miłości i robienia interesów, gdzie – jak wiemy – wszystkie chwyty są dozwolone. W jej postaci nie brakuje elementów humorystycznych, co sprawia, że Elisenda budzi naszą sympatię, bo jest tak ludzka: balansująca między świętością a upadkiem. Falangista Valentí to, z drugiej strony, postać budząca skrajne przerażenie. Sceny z jego udziałem czytamy ze ściśniętym gardłem, przypominając sobie uniwersalne pytanie: skąd w człowieku tyle zła? Co każe mu opowiedzieć się po mrocznej stronie swojej natury?

Z tymi pytaniami pozostajemy także, poznając zakończenie powieści. Mocne, przerażające i wcale nie optymistyczne, bo widzimy, że nie zawsze zwycięża dobro. Na przeszkodzie temu stoi ludzka pamięć, podszyta chęcią zemsty, strachem i niemożliwością przebaczenia. To ona czyni drani ze świętych – i odwrotnie, dlatego światu trudno jest rozróżnić, kto jest kim. Nie zmienia tego nawet upływ czasu.