W Nieważkości”najbardziej uderzyło mnie dziecięce okrucieństwo. Niezamierzone, dyktowane emocjami lub odruchem. Takie, które każe bezpardonowo odtrącić próbę zaprzyjaźnienia się, wykorzystać słabszą koleżankę, dotkliwie ukarać psa albo wrzucić ulubioną lalkę do pieca, żeby już więcej nie ryczała. Grzeszki, jakie codziennie przytrafiają się kilku- i nastolatkom, u Fiedorczuk mają swój ciężar. Czasem tylko coś sygnalizują, czasem wywołują niepożądane skutki. Tak właśnie było w przypadku Heli, Zuzy i Ewki, które nie były dziećmi zepsutymi czy złymi, a jedynie nie znały jeszcze zasad rządzących światem.

Opis dzieciństwa w podwarszawskim miasteczku udał się autorce wybornie. W kilkunastu scenach zwarła to, co najważniejsze w tym okresie życia: z jednej strony niewinność spod znaku jarzębinowych korali i szkiełek zakopywanych w ziemi, z drugiej dojrzewanie do odpowiedzialności oraz podejmowania decyzji. Dorosłe bohaterki wypadają niestety mniej przekonująco. Fiedorczuk najwyraźniej zabrakło intuicji i wyczucia proporcji, stąd dość wymyślne życiorysy i efektowna kumulacja zdarzeń w finale. Szkoda, bo tytułowa nieważkość, w której przez lata tkwiły trzy kobiety, została wcześniej zarysowana bardzo subtelnie. Podsumowując: powieść nie bez wad, ale warto dać jej szansę.

Nieważkość jest trzecią próbą prozatorską literatki raczej kojarzonej przez czytelników
z poezją. To jedna z ciekawszych propozycji wydawniczych początku tego roku, jaką miałem okazję poddać lekturze. Może na początek ponarzekam, by potem wypunktować mocne strony tej książki. Historia, którą autorka Białej Ofelii opisuje w swej najnowszej powieści trąci z lekka brakiem oryginalności, bowiem podobne narracje w najnowszej prozie polskiej już się zdarzały, jednak sposób, w jaki opisuje ona splot zdarzeń odciskający trwałe piętno na życiu trzech kobiet naprawdę imponuje. Jak słusznie sugeruje Olga Tokarczuk – to książka poruszająca i w sposób niezwykle czuły skupiona na bohaterach. Dodałbym, że warstwa językowo-stylistyczna sugeruje poetyckie inklinacje Julii Fiedorczuk. Poważny tekst dominujący w tej prozie przeplata się czasem z delikatnie zarysowanym humorem i poetyckością opisu. Ma pisarka szacunek dla czytelnika wyczulonego na piękno i maestrię języka, a świetny warsztat tylko w tym utwierdza. Podoba mi się w tej powieści także wielość zabiegów formalnych: rozbita narracja, umiejętne operowanie kategorią czasu, liczne partie reminiscencyjne.

Powieść Nieważkość opowiada historię trzech kobiet, które spędziły dzieciństwo i wczesną młodość w małym podwarszawskim miasteczku szarych lat osiemdziesiątych ubiegłego stulecia. Prolog zaś cofa nas do roku 1971. Jedno traumatyczne zdarzenie – znikniecie i tragiczna śmierć kolegi – stały się katalizatorem do zachwiania zdawać by się mogło trwałej przyjaźni i przerwania w miarę spokojnego dzieciństwa. Swoją narrację Fiedorczuk rozpoczyna od opisu jednego dnia każdej z nich współcześnie, Anno Domini 2013. Zuzanna przygotowuje się do zagranicznej podróży służbowej. Helena zmierza do pracy w ośrodku konferencyjnym, natomiast bezdomna i niepełnosprawna pod względem intelektualnym (nie żadna mistyczka – jak błędnie sugeruje informacja umieszczona na okładce) Ewa snuje się po ulicach poszukując miejsca do spania i znieczulającego alkoholu. Potem autorka zanurza czytelnika w przeszłości, by poznać przyczynę nieważkości każdej z kobiet, które przez życie zdają się dryfować, tracąc nad nim kontrolę. Rwie narrację, bezustannie i uporczywie do przeszłości nawracając. Fiedorczuk akcentuje w swej powieści wpływ dzieciństwa na przyszłe losy bohaterek. Tu interpretacja psychoanalityczna miałaby stuprocentowe powodzenie. To w tym obdartym przez pisarkę z wszelkich mitologii okresie rozpoczyna się preludium do przyszłego cierpienia i tytułowej nieważkości. W nim wytwarzają się czynniki, które w dorosłym życiu staną się swoistymi determinantami kształtującymi egzystencję.  I była w tym nadzieja – powiada pisarka – ale była też i groza. Można czytać tę powieść także w kontekście naturalistycznego determinizmu społecznego, bowiem każda z kobiet powtarza los swej matki, pozostaje w obrębie swojej klasy, nie będąc zdolną  do wyrywania się z zaklętego kręgu losu.

Sylwia Chutnik na łamach „Gazety Wyborczej” zasugerowała, że w tej powieści ważne są szczegóły, smaczki. Na przykład wymienione rodzaje kurzu. Jak w antropologii drobiazgów życia: złapanie na pozór nieistotnego szczegółu i przyjrzenie mu się pod światło. Tak, skupienie się na pozornie nieznaczącym detalu czy codziennie powtarzanym rytuale Fiedorczuk wychodzi doskonale. W powieści nagromadzone zostało mnóstwo opisów takich zdarzeń, z których w istocie składa się ludzka egzystencja. To ważny aspekt współczesnej prozy – ogląd życia przez pryzmat pozornie  nieznaczącej codzienności.

Istnieje jeszcze jeden wyróżnik tej powieści, o którym nie można zapomnieć. Mam na myśli jej wymiar społeczno-psychologiczny. Autorka poruszając problem przemocy seksualnej wobec dziecka ze strony dorosłych, uświadamia, że doświadcza ono niezrozumiałej traumy niemożliwej do przepracowania, która to odzywa się dopiero wówczas, kiedy molestowana seksualnie dziewczynka staje się kobietą rozumiejącą swoje ciało i próbującą układać sobie relacje płciowe z mężczyzną. To problem perwersyjnej seksualnej relacji Zuzy z jej nauczycielem rysunku, ale też i Ewy zgwałconej przez pijanego, nocnego gościa jej matki.

Podsumowując, nie ma nad czym nadto marudzić, bo rzecz to napisana naprawdę dobrze. Powieść poruszająco drąży destrukcyjną głębię minionego, które nieraz potrafi może nie tyle zniszczyć, co zahibernować człowieka w jego własnych nieprzepracowanych lękach. Aby się wyrwać spod ich władzy trzeba tę bolesną przeszłość powoli odmrażać i stawiać jej czoła.

Różne domowe kąty różne książki zamieszkują  - a to kupione sobie niedawno lub dawniej, a to pożyczone (od kogoś lub z biblioteki przyniesione), a to potrzebne do pracy (jednej czy drugiej), a to podesłane przez wydawnictwo (to i tamto), a ja miast zając się powyższymi (z którejkolwiek kupki), dziękując Mężowi za walentynkowy prezent, wsadziłam w niego (prezent) oczy i… przepadłam! Książka zawładnęła mną, osaczyła, sobą otoczyła i nie wypuściła z objęć dopóki jej nie skończyłam. Spotkanie było urocze i czułe; uczta estetyczna i intelektualna przednia. I tak zaskakująca, że do dziś trudno mi się otrząsnąć.

Nieważkość Fiedorczuk niby jest historią jakich wiele: o trzech koleżankach ze szkolnej ławki, które – pochodząc z różnych środowisk – mają odpowiednie starty w życie dorosłe, a i ono okazuje się już z góry właściwie rozpisane, bo przecież zawsze coś nas determinuje, określa, motywuje i najczęściej podążamy w znane sobie rejony. Zuza – utalentowana plastycznie córka profesora robi karierę w branży reklamowej, Helena – oddana rodzinie córka, matka i żona wbrew pozorom czuje się dobrze w swojej roli, a Ewa – córka alkoholiczki (choć zamieszkała w Warszawie) wybrała życie swojej matki. I jak widać właściwie tylko szkolny epizod łączy te trzy kobiety - różne środowiska, różne ich naleciałości i różne losy. 
 

Pomimo tych częstych i popularnych w literaturze dla kobiet fabularnych oczywistości Nieważkość nie jest typową, opartą tylko na ciekawie skonstruowanej intrydze babską powieścią. Bo i spektakularnej intrygi w niej nie ma, a powieść operująca fragmentarycznością, retrospekcją, różnymi perspektywami narracji, monologami wewnętrznymi, długimi, bogatymi w szczegóły wspomnieniami, stosująca listy i nakładanie się złudzeń oraz intuicji bohaterów na warstwę rzeczywistą fabuły nie może być po prostu, tylko i wyłącznie typową historią o kobietach i dla kobiet. Ale też i długo nie umiałam znaleźć jej serca, punktu centralnego, które nadaje głębszy sens powieści. 
 

Okazała się nim być figura bólu. I to nie ważne, czy chodzi o ból macierzyństwa, porodu, choroby, śmierci, czy ból ubóstwa materialnego i duchowego, ból zawiedzionej miłości, poczucia winy, rozczarowania, niezrozumienia, odrzucenia, zepchnięcia na margines rodziny i społeczeństwa, ból konfliktów i niespełnionych ambicji. Chodzi o ból jakikolwiek, o ból w ogóle oraz to, co pod nim człowiek skrywa, jakim się z nim staje. Bo tak się stało, że zdominował on losy bohaterów; występując w różnych konstelacjach i układach, zogniskował wokół siebie wszystkie przejawy oraz aspekty życia. Dla Tokarczuk kluczem do tej powieści jest dojrzewanie i jego niekończące się pogłębianie. Dla mnie jest nim umiejętność przyjmowania bólu i rozprawianie się z nim. I w tej perspektywie późniejsza wolność – od choroby, osamotnienia, podporządkowania, cudzych aspiracji, czy własnego poniżenia – staje się wyzwoleniem w wymiarze prawie że totalnym. 
 

W takim kontekście nie dziwi nawet motto powieści – fragment z Ewangelii o całonocnym połowie. Bo w kontekście fabuły nie ważne, czy zawodowo łowi się talenty czy prywatnie różne, nawet skrajne, doświadczenia – ważne, że połów jest skuteczny i przynosi spektakularny efekt. Biblijnym rybakiem może się stać każdy – wystarczy, że będzie miał odwagę łowić: doświadczenia, emocje, relacje interpersonalne, dar stawiania czoła sytuacjom niesionym przez prąd życia.  Kompozycyjnie Nieważkość pełna jest pęknięć i rys, jest szorstka, fragmentaryczna i porozrywana. Czytelnik wchodzi w jakiś motyw czy wątek, oswaja się z nim, wczytuje w treść a narrator niespodziewanie kieruje go na inne tory, w inną problematykę i przestrzeń. Takie zabiegi wymagają skupienia, uwagi i ostrożności w ewentualnym ferowaniu przedwczesnych sądów. 

Ci, którzy lubią analizować czytane teksty, którzy lubią się zastanowić, co w nim widzą, co on im daje, co mówi o świecie i jego konstrukcji, o nas samych z Nieważkością mogą spędzić przemiłe chwile. Ale ci, którzy lubią spektakularną akcję, sensacje i napięcie, lub choćby nawet dynamizm fabuły mogą się wynudzić. Bo powieść ta to przede wszystkim próba odpowiedzenia na pytanie co ludzie w sobie skrywają.
 

Stan nieważkości i bolesna polska literatura

Zaczęło się jeszcze w wakacje, w sierpniu. Lato już trochę przejrzało, światło słoneczne miało kolor miodu, rankami jasnego, a popołudniami ciemnego. (...) On mieszkał po sąsiedzku, tylko z matką, w małym domku z oknami osadzonymi tak nisko, że zaglądając do środka nie patrzyło się w górę, tylko w dół. Ale kto by zaglądał, nic tam nie było do oglądania oprócz waty między szybami i powtykanych w watę zasuszonych nieśmiertelników. Był starszy, miał iść do ósmej klasy po dwóch latach spędzonych w siódmej, ale nieduży i wyglądał jak dziecko, jakby zawsze miał nim zostać.

Były trzy, ale jedna tylko przez chwilę, jakby niechcący. Połączyło je niewiele, różniło wszystko. A jednak śmierć chłopca, którego znały ledwie z widzenia pozamieniała tyle ścieżek, ile tylko można było zmienić, choć zupełnie nie zdawały sobie z tego sprawy. Każda z nich poszła dalej w sobie tylko znaną stronę. Całym majątkiem Ewki stała się torba Triumph, Heleny - dwójka dzieci i mąż, a Zuzanny - sztuka i wspomnienia.

Nieważkość to zaledwie jeden dzień, ale też całe życie, pewnie nawet niejedno. Każda z kobiet jest nieważka, w każdej mieszka dziewczynka, którą kiedyś była. Wszystkie czegoś szukają i każda znajduje, ale niekoniecznie to, czego się spodziewała, bo życie nie pisze się naszymi oczekiwaniami, ale samym sobą.

Zgasiła papierosa i tak długo deptała niedopałek, że prawie wtarła go w beton parkingu (...), gdzie kiedyś było pole i drobne kwiatki wiosną dla dziewczynki, gdzie kiedyś były sekrety, i pewnie nadal są, tylko nikt ich już nie znajdzie.

Nieważkość jest przykra, momentami naturalistyczna, ale przez to tym bardziej prawdziwa. Jest jak życie, bowiem została zbudowana z odpowiedniej dawki liryzmu, patosu, bólu, potrzeb, marzeń, brzydoty i piękna, które jest po to, by dało się żyć. Fiedorczuk świadomie czaruje, prowokuje, czasem gorszy, ale przede wszystkim nazywa rzeczy po imieniu. Nawet wtedy, gdy chcemy, by nazywały się zupełnie inaczej.

Nieważkość to stan umysłu i duszy, a Nieważkość to książka o czasie przeszłym, o którym autorka opowiada z nostalgią, ale i nienawiścią. To także powieść o tym, że przeszłość zawsze nas dogoni, ale czasem dogania nas jedynie to, co tylko wydaje nam się przeszłością. W końcu, czas to przesąd.

Trzy dziewczyny z jednej wsi. Ich drogi się rozchodzą: dorosła Zuzanna pracuje w agencji reklamowej, Helena sprząta w hotelach, Ewka jest bezdomną. Taki często stosowany w literaturze wątek trzech kobiet Fiedorczuk prowadzi nieschematycznie, wbrew oczekiwaniom. Zresztą siłą tej powieści, w której splatają się sceny z dzieciństwa i dorosłości tych dziewczyn, jest jej nieoczywistość i wnikliwy portret bohaterek. Fiedorczuk w swoich dwóch poprzednich książkach pokazała, że potrafi tworzyć mocne postaci kobiet. W nowej pokazuje też, jak łatwo wypaść z ustalonych kolein życia i nagle znaleźć się na marginesie. U źródeł często jest jakieś upokorzenie, gwałt albo uzależnienie młodej dziewczyny od starego mężczyzny. Najlepsza Fiedorczuk jest w obrazach z dzieciństwa, choćby wtedy, gdy Ewka za wszelką cenę chce się wkupić w łaski rówieśników, jest szczęśliwa, chociaż spada z drzewa. Albo scena kiedy Zuzanna wypiera się swego przyjaciela Mirka, aby zbliżyć się do Heleny. Mirek jest cieniem, grzechem przeszłości, promieniuje na dorosłe życie dziewczyn. Tytułowa nieważkość jest stanem ambiwalentnym, owszem, pozwala oderwać się od ziemi, ale sprawia też, że bohaterki nie czują się zadomowione w swoim życiu - może za sprawą przeszłości, a może czegoś zupełnie innego. Paradoksalnie najbardziej "u siebie" jest Ewka, bezdomna alkoholiczka. Ma czasem wrażenie, że jest częścią czegoś większego. Lektura książki sprawia, że otwierają się rozmaite szufladki pamięci, wysypują się zapomniane zdarzenia i postaci. A wszystko dlatego, że autorka umiejętnie porusza odpowiednie struny i pozostawia miejsce dla czytelnika.