I to nie tylko te, które opowiedziały się po stronie republikańskiej. Wszystkie kobiety. Uśpiony głos przypomina nam o tym dobitnie.

Uśpiony głos Dulce Chacón, nieżyjącej już hiszpańskiej autorki, niezwykła powieść o kobietach, które opowiedziały się po stronie republiki, wywołał lawinę dyskusji na temat niedomkniętego rozdziału, jakim jest w hiszpańskiej historii wojna domowa i następujące po niej lata frankistowskiej dyktatury.

Dulce Chacón przyszła na świat w 1954 roku w prowincji Badajoz, w rodzinie o przekonaniach prawicowych. Jej ociec był burmistrzem Zafry za czasów Franco – może to ze względu na niego pisarka wiele lat później wspomniała w swojej książce innego burmistrza tego miasta – republikańskiego, sprzed wojny, który nazwał swoją córkę Libertad, a potem zginął w obozie w Castuerze. Ojciec kochał literaturę, sam pisał wiersze i czytał je rodzinie. Udało mu się zarazić dzieci bakcylem poezji, nie zaraził ich natomiast przekonaniami politycznymi – Chacón wyrośnie na feministkę i lewicową aktywistkę. Będzie się angażować w działalność organizacji walczących z przemocą domową, organizować protesty przeciw udziałowi Hiszpanii w wojnie w Iraku. Zaprzyjaźni się z José Saramago. I napisze jedną z najpiękniejszych powieści o wojnie domowej, w której nie będzie ukrywać swoich prorepublikańskich sympatii.

Kiedy Dulce miała jedenaście lat, ojciec umarł, rok później rodzina przeniosła się do Madrytu. Dulce uczyła się w szkole z internatem razem z siostrą bliźniaczką Inmą, która też jest pisarką. Wtedy powstały jej pierwsze wiersze, nawyku pisania i czytania poezji nie zarzuciła do końca życia. W jednym z wywiadów udzielonych po wydaniu Uśpionego głosu, pytana, co najchętniej czyta do poduszki, bez chwili wahania wymieniła Paula Celana, Cesara Vallejo i zmarłego kilka dni temu Felixa Grande.

I chociaż samą siebie uważała za poetkę i wydała kilka tomików wierszy, znana jest raczej z twórczości prozatorskiej. Nie bała się podejmować trudnych tematów, takich jak przemoc domowa, nietolerancja, niepotrafiące się porozumieć związki. Fascynowały ją kobiety, które próbują sił w rolach typowo męskich – stąd pewnie pomysł na biografię Cristyny Sánchez, hiszpańskiej torreadroki, dla której trudniejsza niż walka z bykami okazała się walka z mizoginią kolegów. Przedostania jej powieść Cielos de barro miała w tle ponure lata hiszpańskiego powojnia. Ale to wszystko właściwie tylko preludia do Uśpionego głosu. Powieść ta, opublikowana w 2002 roku, miała w Hiszpanii kilkanaście wydań. Spotkała się z entuzjastycznym przyjęciem zarówno czytelników, jak i krytyki. Do dziś pozostaje żywa, dyskutuje się o niej, niedawno powstała jej – chyba niezbyt fortunna – adaptacja filmowa. Niestety, rok po wydaniu Uśpionego głosu lekarze zdiagnozowali u Chacón raka. Miesiąc później autorka zmarła.

Niewątpliwe popularność powieści tłumaczy się po części tym, że trafiła na odpowiedni moment. A może raczej z niego wyrosła. Przypomnijmy: w 2007 roku Kongres Deputowanych przegłosował zaproponowaną przez rząd Zapatero ustawę o pamięci historycznej. Oprócz implikacji praktycznych, takich jak uznanie za niesprawiedliwe wyroków wydanych w trybie przyspieszonym przez frankistowskie trybunały, stworzenie ram prawnych pozwalających na poszukiwanie masowych grobów oraz identyfikację leżących w nim ofiar reżimu, ustawa ta przypomniała Hiszpanom, że mają do załatwienia kilka spraw z przeszłości. To prawda: hiszpańskie przejście od dusznej frankistowskiej dyktatury do demokracji odbyło się w sposób (prawie) pokojowy. Mityczna Transición – demokratyczna transformacja, która w sferze obyczajowej oznaczała zrzucenie sztywnego gorsetu narodowego katolicyzmu, zaowocowała dobrze znanymi i wiele razy analizowanymi zjawiskami, na przykład szalonym, pijanym (wolnością i nie tylko), kolorowym Madrytem lat osiemdziesiątych rządzonym przez legendarnego prezydenta Tierna Galvana. Pierwsze filmy Almodovara znakomicie oddają ten klimat. Rozkwit kultury, rozkwit gospodarczy, fundusze, które popłynęły z Brukseli, dobrobyt. Zachłyśnięcie się wolnością. Żyć nie umierać.

Chacón jednak, podobnie jak wiele osób z jej pokolenia, mówi: zapomnieliśmy o drugiej stronie medalu.

Nasza kolorowa i wspaniała Transición ma swoją sferę cienia i najwyższy czas się z nią zmierzyć. Bo w zamian za pokojową transformację zawarliśmy pewien pakt – pakt milczenia. Dawno temu mieliśmy w tym kraju wojnę domową, część z nas przegrała, część zwyciężyła. Ci, którzy zwyciężyli, napisali historię.

Zbudowali naszą zbiorową pamięć. Ale to tylko część historii, nigdy nie usłyszeliśmy opowieści tych drugich. Tych, których zakneblowała dyktatura. Tych, którzy zostali z historii wymazani. A teraz ostatni z nich odchodzą. Nikt nie zapamięta ich opowieści. Zostanie zapomniana na zawsze. A kraj, który cierpi na zbiorową amnezję, ma poważny problem.

Uśpiony głos jest, jak głosi dedykacja, opowieścią tych, których zmuszono do milczenia. A nawet więcej: tych, KTÓRE do niego zmuszono. Bo Chacón postanowiła popełnić szaleństwo podwójne. Przede wszystkim oddać głos stronie przegranej – w jednym z wywiadów wyznaje: Komu bije dzwon było pierwszą przeczytaną przeze mnie powieścią, której narrator ustawiał się po republikańskiej stronie konfliktu. To chyba doskonale obrazuje, jak wiele Hiszpanie wymazali z pamięci, jak ogromne były połacie historii tego kraju niezagospodarowane przez wyobraźnię literacką, a jednocześnie tłumaczy fenomen boomu na powieści o tematyce wojennej, z którym mamy do czynienia w Hiszpanii od kilkunastu lat. Ale powieść Chacón nie ma wiele wspólnego z twórczością Hemingwaya. Jest raczej jej rewersem, tą drugą stroną medalu. Bo jej bohaterkami mają być kobiety.

Aby popełnić prawdziwe szaleństwo, trzeba się dobrze przygotować. I Chacón przygotowuje się gruntownie: czyta, głównie książki historyczne – w jednym z wywiadów mówi: miałam napisać fikcję, więc potrzebowałam prawdy; wyjaśnia z historykami swoje wątpliwości. Ale przede wszystkim jeździ po całej Hiszpanii i zbiera ustne świadectwa. Kolekcjonuje małe historie. Słyszy o kobiecie, którą aresztowano, kiedy była w ciąży i czekano na egzekucję, póki nie urodzi dziecka. Słyszy ją od jej syna. I o człowieku, który wyszedł z domu mając 21 lat, a wrócił mając 47. Któraś z rozmówczyń opowiada, że do dziś przechowuje walizkę, którą przysłano z Trijeque z mundurami ojca i czapką garnizonową, zamiast wiadomości o jego śmierci. Chacón rozmawia z kobietami, które skazano na karę śmierci, zmienioną potem na wiele lat pozbawienia wolności. Słyszy o Grenadyjce, która wpadła w rozpacz na więziennym dziedzińcu, bo podczas odwiedzin nie poznała swoich niewidzianych od lat córek i o krzyku rozpaczy innej kobiety, która zawsze chciała mieć dzieci, a siedziała tak długo, że w więzieniu zastała ją menopauza. Wszystkie te osoby, i wiele innych, odnajdujemy w podziękowaniach na końcu książki i przede wszystkim w samej powieści: to właśnie ich splecione historie składają się na fabułę Uśpionego głosu.

Osoby, z którymi rozmawia Chacón, pokazują jej rodzinne pamiątki. Wspomnianą wcześniej walizkę, pudła pełne listów: pisarka ma dostęp do więziennej korespondencji Julity Conesy, jednej z Trzynastu Róż – dziewczyn ze Zjednoczonych Młodzieżówek Socjalistycznych, skazanych na śmierć i straconych 5 sierpnia 1939 roku. Stare fotografie – na zdjęciu, przedstawiającym milicjantkę w mundurze i kolczykach, trzymającą w ramionach chłopczyka, Dulce w przebłysku intuicji widzi swoją przyszłą bohaterkę – Hortensię. Któraś z rozmówczyń przyznaje, że opowiada swoje wojenne i powojenne przeżycia po raz pierwszy. Inna zamyka okno, bo jednak lepiej, żeby sąsiedzi tego nie usłyszeli.

Proces dokumentacji trwa cztery lata. Potem Dulce Chacón zaplata te małe, osobiste historie w jedną opowieść. Wybierze celę więzienia Ventas na miejsce akcji i zarazem jej oś, która połączy wszystkie bohaterki Głosu. To nieistniejące już dziś więzienie, znajdujące się kiedyś nieopodal madryckiej areny walki byków, zaprojektowano za czasów Republiki jako zakład karny dla kobiet, na zlecenie Victorii Kent, feministki, dyrektorki Służby Więziennej. Pomyślano je jako miejsce resocjalizacji dla czterystu więźniarek. Los jest jednak ironiczny – po wojnie staje się scenerią upokorzeń ponad czterech tysięcy internowanych, które zrobiły fatalny błąd i nie opowiedziały się po stronie zwycięskiego ruchu narodowego.

Chacón ma świadomość, że historia, którą zamierza opowiedzieć, narusza zarezerwowaną tradycyjnie dla mężczyzn strefę wojennego eposu.

Popełni coś w rodzaju nietaktu, zupełnie jak Cristina Sánchez, wkraczając w świat corridy. Ale musi to zrobić, bo po czterech latach wywiadów wie, że „wojna ma w sobie coś z kobiety”. Choćbyśmy nie wiem jak starali się przeciwstawiać „kobiecą delikatność” wojennym barbarzyństwom, okazuje się, że te ostatnie dotykają kobiet w równym, nie, tak naprawdę w znacznie większym stopniu. Bo nie dotyczą tylko ich synów, ojców i mężów. Przede wszystkim dotyczą ich samych. Mimo to jedna z bohaterek Elvira usłyszy, że w partyzantce nie ma miejsca dla kobiet, kiedy po ucieczce z więzienia, przyłącza się do oddziału dowodzonego przez brata. Mąż Hortensii, Felipe, też tak uważa, chce wysłać żonę do domu, choć tam wcale nie jest bezpieczna, wielokrotnie powtarza, że obóz w lesie nie jest miejscem na czułość. Odmawia jej pocałunków, a potem, kiedy Hortensia czeka w więzieniu Ventas na egzekucję, nie może sobie tego wybaczyć.

Uśpiony głos przypomina nam dobitnie, że hiszpańskie kobiety przegrały wojnę domową. I nie tylko te, które opowiedziały się po stronie republikańskiej. Wszystkie kobiety. Bo za dyktatury Franco zostały zredukowane do roli „Aniołów ogniska domowego”. Wtłoczenie w bezalternatywną rolę żony i matki w połączeniu z hiszpańskim machismo na wiele lat określi ich miejsce w społeczeństwie.

Kiedy opowiadałam znajomym, że tłumaczę tę właśnie książkę, wielokrotnie spotykałam się z reakcją: „bardzo ciekawe, ale chyba nie będę w stanie tego przeczytać”. Rzeczywiście, gdyby wziąć surową materię Głosu, mamy do czynienia z bardzo trudnymi wojennymi traumami, znajdującymi się na granicy tego, co w ogóle można opowiedzieć. I Chacón zdaje się dokładnie o tym wiedzieć. Wie, że musi znaleźć jakiś sposób, by czytelnik kupił jej historię, musi go uwieść od pierwszych stron literacką obróbką tematu. I osiąga swój cel.

Język Chacón jest piękny i oszczędny, równie swobodnie porusza się w potocznych co poetyckich rejestrach. Autorka w niesamowity sposób gra powtórzeniami, nadając swojej prozie poetycki rytm. Poza tym gra powtórzeń wywołuje u czytelnika wrażenie klaustrofobii. Jakbyśmy rzeczywiście siedzieli razem z bohaterami w ciasnej celi więzienia Ventas. Cztery kroki w lewo. Powrót. Cztery kroki w lewo. Powrót. Przez cały czas autorka stara się by czytelnik miał bohaterki blisko, na wyciągnięcie ręki. Umiejętnie dawkuje grozę – już w pierwszym zdaniu przedstawia nam Hortensię jako „kobietę, której pisane było zginąć”, od początku oswajając nas z jej śmiercią. Zresztą lista tych mechanizmów oswajających jest długa i nie chodzi o to, by ją wyczerpywać. Chodzi o to, by zachęcić do sięgnięcia po tę książkę, powracającą do przeszłości, ale przeszłości przefiltrowanej przez współczesnego narratora. A raczej współczesną narratorkę. Książkę poruszającą, piękną i straszną. Z pewnością jednak wartą przeczytania.

To publikacja nie tylko potrzebna, wziąwszy pod uwagę zobowiązanie moralne, by wiedzieć o utajnionych kartach historii, ale też poruszająca i doskonale łącząca to, co typowe dla beletrystyki, i co charakterystyczne dla literatury non-fiction.

Chacõn, opisując los kobiet wplątanych w wojnę domową w Hiszpanii, z jednej strony korzysta z autentycznych świadectw, nie ma więc tutaj mowy o fikcji, z drugiej buduje opowieść w taki sposób, by w finale, mimo pozornego happy endu, jednak nie było dobrego zakończenia. Bo czy za takie można uznać czekanie przez kobietę wiele lat na ukochanego, niemożność spotykania się i dotykania, życie w ciągłym lęku, nadzieję na amnestię i rozczarowanie, że tym razem się nie udało, czy wreszcie żałobę po stracie najbliższych?

Kilkanaście lat rozłąki tworzy więzi nie do rozerwania. Podobnie mocne jak te, które zostały przypieczętowane śmiercią. Los kobiety czekającej długo, ale w końcu otrzymującej nagrodę, wydaje się jednak wręcz optymistyczny. Są bowiem inni – zabici w walce, skazani na śmierć, zmuszeni do oglądania cierpień najbliższych.

Chacõn, koncentrując się na losie kobiet – sióstr, żon, córek i matek, nie kreuje wcale wizerunku świętej niewiasty, która rozpacza i liczy dni rozłąki. Każda z bohaterek opisanych w książce ma na koncie własną tragedię i własną walkę. Niektóre kobiety żegnały na swoich kolanach zamordowanych mężów, inne były świadkiem zabijania własnych dzieci, którym nie mogły pomóc, jeszcze inne szły na śmierć – za przekonania, za wierność idei, za komunizm.

Autorce z dużą wrażliwością, ale i niezwykłą sugestywnością, udaje się pokazać zagrożenie wpisane w los tych, które stając się więźniarkami, mogły wiele lat spędzić w odizolowaniu, mogły również – właściwie za nic, za to ku przestrodze – otrzymać wyrok ostateczny, odbierający nadzieję i życie. Przed śmiercią nie ratowała nawet szczególna sytuacja, jaką była chociażby zaawansowana ciąża. Jednej z bohaterek książki okazano akt łaski – pozwolono jej urodzić, a potem zaprowadzono ją pod ścianę.

W trakcie lektury czytelnik zapewne chciałby, aby okazało się, że ma do czynienia z powieściową fikcją. Niestety, to prawda. Prawda, która boli, przypomina, jak okrutny może być człowiek dla drugiego człowieka, ostrzega przed tym, jak dramatyczne bywają losy wewnętrznie skonfliktowanego narodu.

Pozycja obowiązkowa!

Okropnie trudno pisze się o książkach, które robią takie wrażenie. Za każdym razem mam ogromny problem ze znalezieniem słów, które oddałyby wszystkie emocje towarzyszące mi podczas lektury… Efekt? Nie mam pojęcia jak opowiedzieć o Uśpionym głosie, co o nim napisać, jak przekazać to, co kotłowało się w mojej głowie, jak oddać wzruszenie, które raz za razem chwytało mnie za gardło. Uśpiony głos czytałam długo, ale o wiele więcej czasu zajęło mi zabranie się do tego, by napisać chociażby kilka zdań.

Hortensia jest w ósmym miesiącu ciąży. Przebywa w więzieniu. Czeka na wykonanie kary, które zostało odroczone do czasu rozwiązania. Hortensia wkrótce ma umrzeć. Tak właściwie zaczyna się ta powieść. Tym jednym zdaniem. Kobieta, której było pisane zginąć, miała na imię Hortensia*. Czym może zainteresować nas autorka, która już na początku zdradza zakończenie? Szczerością, ogromnym zaangażowaniem, bezpretensjonalnością, pracą włożoną w napisanie tej książki i pokazanie tego, o czym nikt nie chciał mówić. 

Uśpiony głos nie jest historią Hortensi. Ani Pepity, jej siostry, przebywającej poza murami więzienia i trochę nawet wbrew sobie angażującej się w walkę. Ani Elwiry. Ani Tomasy. Ani Reme… A przynajmniej nie tylko ich. To historia wielu hiszpańskich kobiet, które przeżyły piekło wojny domowej i musiały milczeć wtedy, gdy jedynym pragnieniem było wykrzyczeć swój ból. Dulce Chacón przez kilka lat słuchała głosu kobiet, które przeżyły to, co bohaterki jej książki, na podstawie ich opowieści stworzyła własną. Wiele z tego o czym pisze, zostało przez nią ponoć mocno złagodzone, a mimo tego historia hiszpańskich róż zaskakuje, przeraża, bulwersuje, wzrusza. Sprawia, że bezsilnie zaczynamy zaciskać pięści, w oczach stają łzy i sami mamy ochotę krzyczeć.

To książka, która robi ogromne wrażenie, porusza w czytelniku najczulsze struny, sprawia, że o losach jej bohaterów myślimy jeszcze na długo po zakończeniu lektury. Największą siłą tej powieści jest styl, jakim została napisana. To pozornie krótkie, proste zdania, ale każde z nich uderza w czytelnika z ogromną mocą. Chacón bardzo często stosuje czas przyszły, wiemy więc co zdarzy się za chwilę, za kilka dni, za jakiś czas, a mimo to za każdym razem mamy nadzieję, że może tym razem się pomyliła. Wraz z jej bohaterkami przeżywamy kolejne dni, czujemy ich strach, ich niepewności, razem z nimi kochamy, tęsknimy, mamy marzenia, plany i nadzieję. Chyba właśnie szczególnie tą nadzieję. Na to, że wszystko skończy się inaczej, lepiej, że więcej ofiar tej wojny już nie będzie, że te, które znalazły się za kratkami, czasem z naprawdę błahych powodów, zdołają zza nich wyjść nim będzie za późno. Zanim ktoś je rozstrzela, zanim umrą ci, do których miały wrócić, zanim ich dzieci czy wnuczęta urosną na tyle, by zdołały je jeszcze rozpoznać.

Posłuchajcie ich uśpionego głosu, a nigdy już o nim nie zapomnicie.

Książka Uśpiony głos Dulce Chacón nie była dla mnie łatwą lekturą z kilku powodów, chociaż sama jej treść może być dość intrygująca dla Polaka. Jest to powieść o  losach hiszpańskich komunistów po wojnie domowej w Hiszpanii. Władzę sprawuje Franco, który przy pomocy swoich służb likwiduje ostatnie obozy walczące w lasach. Przez większą część fabuły bohaterkami są kobiety zamknięte w więzieniu. Wokół nich rozgrywa się akcja powieści,  na którą składają się ich przeżycia związane z  z izolacją od świata, „sprawy sercowe” czy spotkania partii, na których omawiane są sprawy bieżące, związane z dążeniem do uwolnienia się spod reżimu frankistowskiego. Taka konstrukcja bohatera zbiorowego, komunisty, który w tym przypadku jest postacią pozytywną, może być dla czytelnika nieoswojonego z historią powojennej Hiszpanii czymś zaskakującym. Jednak nie tylko dla osoby nie znającej realiów historycznych, ale także dla kogoś, kto wychował się w kraju postkomunistycznym, pozytywne przedstawiania komunistów jest, powiedziałbym, rzeczą interesującą – jednakże taka była i taka jest Hiszpania. Tak, jak u nas po lasach chowali się żołnierze zwani dzisiaj wyklętymi, tak na Półwyspie Iberyjskim walkę w lasach toczyli zwolennicy republiki, wśród nich socjaliści, anarchiści czy właśnie komuniści oraz wiele innych grup. Zatem, mówiąc najbardziej trywialnie, książka opowiada o losach „tych dobrych”, których u nas uznano by za „tych złych”.

Inną rzeczą, która zwraca uwagę na stronach powieści jest to, że całość jest przedstawiona z perspektywy kobiet. Mężczyźni, którzy stanowią tu mniejszość, są jakby tłem dla całej historii. Wiem, że nie ma w tym nic nowego i domyślam się, że nic nowego to nie wnosi w literaturę kobiecą, ale połączenie atrybutów zdawać by się mogło stricte męskich, tj. więzienia, rozmów o polityce czy wojny z, jak przyjęło się mówić, płcią słabą, jest rzeczą interesującą i na pewno wartą przemyślenia dla czytelnika. Uśpione głosy to opowieść o sile kobiet, które – uwięzione za swoje przekonania polityczne –nie zrywają z nimi, mimo że to mogłoby dać im wolność. Tłem opowieści jest proces trzynastu róż, które został skazane na śmierć w 1941 roku. Jedna z głównych bohaterek, Hortensia, „której pisane było umrzeć” również zostaje skazana na najwyższą karę. Przy tej okazji przedstawione zostają analogie pomiędzy tymi dwoma procesami. Kara śmierci wymierzona Hortensii jest wyzwaniem także dla jej przyjaciółek z celi.

Czas rozgrywanych wydarzeń można oszacować na okres II wojny światowej. Nigdzie nie jest podany konkretny rok. Można się tego domyślać, ponieważ Czarna Kurtka (miłość Pepity, dziewczyny z małej wioski, która przenosi się do Madrytu nie związanej politycznie z żadną ze stron, siostry Hortensii) czy inni partyzanci, bardzo często wspominają o pokładanych nadziejach w aliantach, którzy po wyzwoleniu Europy spod okupacji hitlerowskiej mieliby pokonać ostatniego faszystowskiego dyktatora.

Jak wcześniej wspomniałem, całość napisana jest z perspektywy kobiet. Patrząc zatem ze stereotypowego punktu widzenia, można byłoby spodziewać się wielu stron poświęconych tematowi miłości. Po części rzeczywiście tak jest. Książka Uśpiony głos traktuje często na temat relacji damsko-męskich albo rozpaczy spowodowanej rozstaniem. Na stronach powieści można znaleźć wiele opisów miłosnych uniesień – niektórych nawet udanych, innych nie do końca.

Czytając Uśpiony głos drażniło mnie kilka rzeczy, o których również chciałbym wspomnieć. Pierwszą z nich jest to, że rozdziały w książce były stanowczo za krótkie, przez co trudno mi było „wczuć” się w losy bohaterów. Domyślam się, że było to celowe, jednakże raczej mi to przeszkadzało, aniżeli budowało napięcie. Inną sprawą są powtarzające się określania w odniesieniu do niektórych bohaterów. Na przykład w niemal co drugim zdaniu opisującym Pepitę, pojawia się określenie „kobietą o niemożliwie niebieskich oczach”, a Hortensię autorka nazywa „kobietą, której pisane było umrzeć”. Staje się to po jakimś czasie obcowania z książką, ujmując rzecz najmniej dosadnie, drażniące. Te zabiegi wpłynęły na mój ogólny odbiór książki, obniżając znacznie jej wartość w moim odczuciu. Jednakże temat, o którym traktuje pozycja Dulce Chacón, broni się sam.

Na skrzydełku okładki zamieszczony został biogram autorki. Córka właściciela ziemskiego, mającego tytuł szlachecki, po jego śmierci  przeprowadza się z matką do Madrytu i odżegnuje się od swojego pochodzenia.

Na uwagę zasługuje również to, że powieść oparta została o relacje bohaterek w niej występujących, będących postaciami rzeczywistymi. Oprócz tego autorka odwiedzała archiwum w Madrycie(niestety nie ma informacji jakie), a także przestudiowała wiele książek historycznych traktujących o zwolennikach republiki, którzy pozostali w kraju, aby walczyć, o czym wspomina w posłowiu. Jest to warte zaznaczenia, ponieważ tło historyczne powieści wydaje się być dobrze opisane.

Książka Uśpiony głos Dulce Chacón jest powieścią trudną, bo i początki rządów Franco nie należały do najłatwiejszych. Jednakże motywem przewodnim nie jest tu polityka, a (jednak) miłość. Mogę polecić tę książkę osobom, które chciałyby poznać kawałek historii kraju na pierwszy rzut oka przypominającego nasz, którego losy w wielu przypadkach są jednak zupełną odwrotnością polskiej historii.

Wiele wydarzeń z historii Europy nie zostało jeszcze do końca omówionych, wiele czeka na chwilę, w której stanie się tematem oficjalnych rozmów i dzieł sztuki. Takim przemilczanym epizodem wydaje się hiszpańska wojna domowa. Sam konflikt nie jest już tematem tabu, historycy często uważają go nawet za preludium II wojny światowej, ale przemilczane wydają się zbrodnie z nim związane. Przemilczane zostały też powojenne represje.

 Dulce Chacón skupia się na cierpieniach kobiet (regularnie pomijanych w opowieściach wojennych!), które w czasie dyktatury Franco więziono lub skazywano na śmierć. W rzeczywistości zapełniającej kolejne strony „Uśpionego głosu” list od ukochanego może stać się powodem szykan ze strony władz, brak pokory kończy się trzymiesięcznym karcerem, a masowe rozstrzelania stają się smutnym elementem codzienności. Swoją powieść Chacón opiera na relacjach ocalałych kobiet. Kobiet świadomych, że ich przeszłość nadal może budzić spore emocje, że wielu wolałoby, by zamilkły na zawsze. Jedna zabrania autorce wymieniać swoje nazwisko, a nawet woli, aby zamknąć okno, zanim zacznie opowiadać. Gest wystarczająco wymowny.

 Dramatyzm „Uśpionego głosu” nie byłby jednak tak znaczący, gdyby autorka nie stworzyła wyjątkowej plejady postaci, do niektórych przypinając na stałe epitety. Mamy więc Hortensię, której „pisane było zginąć”, Pepitę o „niemożliwie niebieskich oczach” czy rudowłosą Elvira. Nawet te, które w więziennej rzeczywistości stają się oprawcami, zasługują dla Dulce Chacón na zindywidualizowane rysy.

 Historyczna waga tej powieści – którą polskiemu czytelnikowi może być trudno dostrzec – polega paradoksalnie na tym właśnie, że zostaje ona obdarta z historycznej narracji. Miejsce podręcznikowych faktów zajęły emocje – miłość, strach, niepewność, oczekiwanie, smutek. To właśnie one zdają się owym tytułowym „uśpionym głosem”, który warto usłyszeć.