Córka rzeźbiarza to autobiograficzna opowieść jednej z najwybitniejszych fińskich pisarek -Tove Jansson.

Tove Jansson była autorką, malarką, ilustratorką i rysowniczką komiksową. Popularność zyskała w 1939 roku, kiedy na rynku wydawniczym ukazała się jej pierwsza powieść dla dzieci: Małe trolle i duża powódź, która zapoczątkowała serię opowiadań o Muminkach. Od tamtej pory kariera pisarki nabierała tępa. Z każdym kolejnym tomem opowiadań Jansson podbijała serca młodych czytelników. Poza książkami pisanymi dla dzieci autorka zajmowała się także tworzeniem literatury dla dorosłych. Wydała między innymi zbiór opowiadań Wiadomość oraz autobiograficzną Córkę rzeźbiarza.

W Córce rzeźbiarza Jansson wraca do lat swojego dzieciństwa. W sposób niezwykle oszczędny dawkuje czytelnikom historie związane z latami młodości. Opisuje sytuacje, wraca do rozmów z rodzicami i rodzeństwem. Wydarzenia rozgrywają się między innymi w domu dziadków. Dużo miejsca   autorka poświęca opisom natury. Jezioro, zapach lasu stanowią bazę naturalną scenografię toczących się wydarzeń. Jansson jako mała dziewczynka poznaje świat, dopytuje, bawi, zadaje pytania, a momentami także się nudzi. Relacje z najbliższymi opisane przez autorkę pozwalają czytelnikowi zorientować się, że jej rodzina to grupa kochających się ludzi. Zwrot „tatuś” to wrażenie jeszcze bardziej potęguję.

Córka rzeźbiarza jest opowiadaniem bardzo oszczędnym. Nie znajdziecie w nim rozległych opisów przyrody czy niekończących się dialogów. Autorka opowiada swoją historię w sposób  stonowany, a co za tym idzie wywołuje u czytelnika chęć uruchomienia wyobraźni. Czytając Córkę rzeźbiarza przenosimy się z Jansson kilkadziesiąt lat wstecz i przeżywamy te wszystkie wydarzenia wspólnie. Podczas tej przygody ani razu nie mamy wrażenia, że cokolwiek jest nudne czy też bez sensu. Jako, że akcja rozgrywa się w latach młodzieńczych mamy do czynienia z beztroskimi zabawami i robieniem rzeczy, na które po prostu mamy ochotę. Historie opowiedziane przez Tove Jansson czyta się właściwie jednym tchem. To bardzo przyjemna literatura, która pozwala nam się rozmarzyć i wywołuje uśmiech na naszej twarzy. Jeśli tylko będziecie mieli ku temu okazję, sięgnijcie po tę książkę. Ona pozwoli wam zapomnieć o otaczającym Was świecie. Naprawdę warto!

W Córce rzeźbiarza Tove Jansson nie kryła już historii rodzinnych pod płaszczem muminkowej metafory, nie wymyślała imion dla swoich bohaterów. Opowiadała o zabawach, przygodach, o domu, a przede wszystkim o wspaniałej rodzinie i miłości, bez których z pewnością niełatwo byłoby jej stać się jedną z najwybitniejszych artystek XX wieku. Córka rzeźbiarza właśnie ukazała się nakładem Wydawnictwa Marginesy.

Tove Jansson nigdy nie napisała klasycznej autobiografii, choć przez całe życie tworzyła autoportrety – w książkach, listach, ilustracjach i obrazach. W 1959 roku, rok po śmierci ukochanego ojca, Victora Janssona, stworzyła kilka krótkich tekstów opowiadających o dziecku i rodzicach artystach. Jesienią 1967 roku pisała w liście do przyjaciółki: „teraz nie piszę już dla dzieci, ale o pewnym dziecku – dla dorosłych. Ciężko jest i ekscytująco bez pomocy Doliny Muminków”.

„Byłoby błędem doszukiwać się w Córce rzeźbiarza biograficznego klucza do Muminków. To zupełnie inna proza. Tove Jansson, spełniona pisarka, powraca tu do własnego dzieciństwa i otula je dojrzałym, szczęśliwym spojrzeniem. Cudowna książka!" – powiedział o książce Piotr Paziński.

A jak doszło do powstania tomu? – tę historię przytacza Boel Westin, autorka biografii Tove Jasson. Mama Muminków. Poproszona przez jeden z magazynów „o tekst z bożonarodzeniowym przepisem z dzieciństwa, Tove zaproponowała mu w zamian «bezprzepisową» historię o fińskich i szwedzkich zwyczajach podczas świąt u Janssonów – jeden wielki chaos, podsumowała, jako przykład podając obchodzenie dnia Świętej Łucji w Boże Narodzenie. To wspomnienie dało początek opowieściom z Córki rzeźbiarza, która ukazała się jesienią 1968 roku. Był to kolejny literacki punkt zwrotny, bardziej wyrazisty niż Tatuś Muminka i morze. Pierwsza książka dla dorosłych, bez rysunków, bez trolli. Córka rzeźbiarza obejmuje opowiadania o matce, ojcu i dziecku, o sztuce i miłości. Praca i uczucie to jeden temat, rzeźba i ilustracje – drugi.

Opowieści córki mówią o twórczym ojcu, ale w równym stopniu o twórczej matce. W praktyce sztuka miała swoją hierarchię: tato rzeźbi, mama rysuje zarobkowo, ale słowa należą do niej. „Mamine opowiadania” zajmują oczywiste miejsce w świecie dziecka. Opowiadanie staje się taką samą świętością, jaką jest sztuka, i przybiera formę ceremonii równie ważną jak odlewanie figur z gipsu, otoczone szacunkiem i powagą.

Córką rzeźbiarza napisała swoją wersję dziecięcych lat. Mieści się w niej artystyczna topografia, para ludzi sztuki i myślenie obrazami, którym przesiąkają język i życie."

Atos Wirtanenen, wieloletni przyjaciel Tove, po przeczytaniu tej książki napisał do autorki list, w którym udzielał jej najwyższych pochwał: „Mam nadzieję, że będziesz kontynuowała tę baśń w swoim życiu. Piszesz dla ludzi w każdym wieku. Jestem obecnie na dobrej drodze ku 100 [latom], ale czułem się, jakbym miał 10 [lat], gdy Cię czytałem. Sama jesteś w każdym wieku, najmłodsza i najstarsza, i wciąż na początku swojego życia, które przeżyłaś już kilka razy. Jest na to krótkie i precyzyjne słowo: geniusz."

Tove Marika Jansson (ur. w 1914 r. w Helsinkach, zm. w 2001 r.) – fińska pisarka szwedzkojęzyczna, malarka, ilustratorka i rysowniczka komiksów, znana najbardziej jako autorka książek o Muminkach. Jej ojciec Viktor Jansson był rzeźbiarzem, a matka Signe – projektantką. Jej bracia również byli artystami: Per Olov Jansson fotografem, Lars Jansson autorem tekstów i rysownikiem komiksowym.

Studiowała malarstwo w Sztokholmie, później w Akademii Sztuki Ateneum w Helsinkach. Przez czterdzieści lat, aż do śmierci, żyła ze swoją partnerką, graficzką Tuulikki Pietilä – autorką wielu rysunków do jej książek.

Publikacja pierwszej powieści Jansson, Małe trolle i duża powódź, napisanej w 1939 roku, miała miejsce w 1945 roku (wyd. polskie 1995), jednak największą sławę przyniosły jej utwory przedstawiające świat Doliny Muminków. Oprócz cyklu o Muminkach Jansson jest także autorką książek dla dorosłego odbiorcy, twórczynią dzieł plastycznych (obrazów i fresków) i ilustratorką książek. Odznaczona Medalem Hansa Christiana Andersena – międzynarodową nagrodą dla twórców książek dla dzieci, a w 1994 – Nagrodą Szwedzkiej Akademii. Książki o Muminkach zostały przetłumaczone na 34 języki i wydane w milionach egzemplarzy.

W wydawnictwie Marginesy ukazał się dotąd jej zbiór opowiadań dla dorosłych czytelników Wiadomość, a także biografia pióra Boel Westin Tove Jansson. Mama Muminków. W marcu 2016 r. ukaże się tom z korespondencją Tove Jansson w przekładzie Justyny Czechowskiej.

Jak nazywała się Mamusia Muminka zanim urodził się Muminek? Nie do końca wiadomo, może jakoś śmiesznie. Wiadomo za to, że zanim Tove Jansson została mamą wszystkich Muminków, była córką rzeźbiarza.

Wiadomo o tym z różnych źródeł (m.in. zrzetelnej biografii czy zbioru opowiadańWiadomość, ale również stąd, że sama się tak nazwała. Po śmierci ojca Viktora w 1959 r. (a więc gdy Muminki były już w Finlandii całkiem dobrze znane) zaczęła pisać opowiadania, których bohaterowie nie próbują nawet udawać, że nie są członkami rodu Janssonów.

Ostatecznie wydała je w 1968 r. w zbiorze pod tytułem Córka rzeźbiarza.

Właściwie gdyby podmienić parę imion, można by udawać, że są to opowieści o Muminkach:
„Jeżeli woda się podnosi, będzie sztorm. Jeżeli opada szybko i gwałtownie, też może być sztorm. Obręcz dookoła słońca może oznaczać niebezpieczeństwo. A zachód słońca w kolorze zadymionej, ciemnej czerwieni nie wróży niczego dobrego. Takich rzeczy jest znacznie więcej, ale akurat teraz nie będę sobie nimi głowy zawracać. Bo jak nie jedno, to drugie. W końcu tatuś nie wytrzymał już niepokojenia się pogodą i wyruszył na morze. Wciągnął żagiel rozprzowy* i powiedział: – Pamiętajcie, że nie wolno mieć w łodzi ani jednej niepotrzebnej rzeczy”.

Ale mówienie o Tove zawsze w kontekście Muminków wydaje się niesprawiedliwe. Była przecież malarką, rysowniczką, rzeźbiarką. Prawda, że cykl powieści i komiksów o przyjacielskich trollach, które przesypiają zimę, by przez resztę roku bawić się i filozofować, przyniósł jej największy rozgłos, ale jej pozostała twórczość ujawnia tę samą wrażliwość i mądrość. Warto zresztą przypomnieć, że wizerunek „Muminków” ucierpiał w latach 90 XX wieku przez tzw. „boom muminkowy” (fin. „muumibuumi”) – wywołany przez opartą na powieściach Jansson japońską kreskówkę gwałtowny wzrost popularności trolli, które wnet stały się produktem. Jansson, niezadowolona z tego stanu rzeczy, uważała, że jej historie spłaszczono, czyniąc z nich rozrywkę nieco bezmyślną.

Opowiadania z Córki rzeźbiarza są przeznaczone dla dorosłych. Czytanie ich wyłącznie po to, by dociec genezy Muminków na pewno się powiedzie, ale zupełnie nie po to powstały. To sprawna, błyskotliwa i plastyczna literatura, która sprawia ogromną przyjemność. Są to historie pełne dociekań właściwych wrażliwemu dziecku: religijnych, filozoficznych, mistycznych. Pojawia się w nich pogański złoty cielec z puszek i szmat oraz tajemnicze praktyki medytacyjne:
„Eksplozja to ładne słowo, i wielkie. Później nauczyłam się innych, takich do szeptania tylko w samotności. Abstrakcja. Ornamentyka. Profil. Katastrofalny. Elektryczny. Kolonialny. Robią się jeszcze większe, jak się je powtórzy kilka razy. Szepcze się i szepcze, i pozwala słowu rosnąć, aż nic już innego nie ma, tylko to słowo”.

Centralną postacią jest Viktor – ojciec narratorki, rzeźbiarz, postać barwna i pouczająca, jednak nie gloryfikowana. Przeciwnie, Tove zdaje się krytycznie oceniać swego kochanego tatusia, wprost wytykając mu seksizm:

„Tatuś kocha wszystkie zwierzęta, bo mu się nie sprzeciwiają. Najbardziej lubi te włochate. One też go kochają, bo wiedzą, że mogą robić dokładnie, co chcą. Zupełnie inne są paniusie. Jeżeli się je rzeźbi, stają się kobietami, ale póki są paniusiami, sprawa jest ciężka. Nie potrafią nawet porządnie pozować i znacznie za dużo mówią. Mama oczywiście nie jest paniusią i nigdy nią nie była”.

Uderzająca w tym zbiorze jest rola strachu i niebezpieczeństwa, które zdaje się napędzać wyobraźnię młodej artystki. Zarówno sama narratorka, jak i inni bohaterowie opowiadań nader często boją się, przy czym strach, niepokój i niebezpieczeństwo są tajemnicze i przez to dziwnie pociągające:
„Chodzi mi o to, że przegnać niebezpieczeństwo potrafi byle kto, ale sztuką jest gdzieś je potem ulokować”.

Lektura Córki rzeźbiarza w świetnym przekładzie Teresy Chłapowskiej ukazuje Jansson jako sprawną prozatorkę, ale przede wszystkim bardzo mądrą artystkę o spójnym i wyraźnym światopoglądzie kształtowanym od wczesnej młodości w bajkowym fińskim domu. Jest to, po wydanej w zeszłym roku po polsku Wiadomości, drugi punkt wyjścia do poznawania dojrzałej twórczości literackiej Tove.

Do niedawna Tove Jansson była dla nas tylko (i aż) autorką Muminków. Jednak w końcu nadszedł ten moment, kiedy trochę dojrzeliśmy do pozostałych dzieł artystki. Możemy sięgnąć po jej teksty dla dorosłych, czy poznać biografię Jansson autorstwa Boel Westin. Tym razem Wydawnictwo Marginesy proponuje czytelnikom zbiór dziewiętnastu opowiadań twórczyni Muminków, zatytułowany Córka rzeźbiarza.

Wszystkie historie dotyczą dziecięcych lat Tove Jansson. Już sam tytuł zbioru – Córka rzeźbiarza sugeruje pewne wątki autobiograficzne. Jednak podkreślone zostało przez Wydawcę, że pisarka daje czytelnikom „swoją wersję dziecięcych lat”. Zresztą wystarczy, że cofniemy się do własnych doświadczeń z dzieciństwa, by zauważyć, że nie wszystko co pamiętamy, zdarzyło się naprawdę. Część wspomnień sami sobie wmówiliśmy – czy to na podstawie opowieści dorosłych, czy fotografii. Wiele też zależy od wyobraźni. Dzieci nie oddzielają tego co fantastyczne, od rzeczywistego. Nasi najbliżsi przyjaciele z dzieciństwa, mogą okazać się owocem naszej imaginacji.

Dzieciństwo jest też światem nieograniczonych możliwości. Główna bohaterka opowiadań i narratorka chłonie wszystko, co wokół siebie widzi. Świat zewnętrzny pozwala nabywać doświadczeń. A dziewczynka żyje w otoczeniu sztuki – tata jest rzeźbiarzem, natomiast matka ilustruje książki dla dzieci. Bohaterka również posiada zmysł artystyczny, doświadcza wszystkiego w sposób niezwykle intensywny, jednocześnie pokazuje nam swój świat, używając wielu barw. Istotny staje się zmysł malarski.

Zbiór opowiadań Córka rzeźbiarza zdaje się być hołdem dla ojca Tove. W końcu to ona stała się najsłynniejsza z rodu Janssonów, a większość z nas nie wie, czym zajmował się Victor. Natomiast widzimy w nim dziś pierwowzór dla Tatusia Muminka, a nie dostrzegamy rzeźbiarza. Dzięki opowiadaniom przyglądamy się ojcu Tove przy pracy, oglądamy relacje jakie nawiązywał ze swoją córką. Również matka jest jedną z najważniejszych postaci. Rysuje, czyta, pracuje, opowiada, bawi się z dziećmi.

Najmłodsi podglądają dorosłych i ich naśladują. Tylko nie potrafią nabrać dystansu do ich wypowiedzi. Nie rozumieją ironii, aluzji, czy żartu – wszystko biorą na poważnie. Rzeczywistość jest większa, bardziej intensywna. Jak pisze Tove Jansson: „Im się jest mniejszym, tym Boże Narodzenie jest większe. Pod gałęziami choinki jest ogromne, jest zieloną dżunglą z czerwonymi jabłkami i smutnymi, cichymi aniołami, które wirują na nitkach, strzegąc wejścia do dziewiczego lasu, a w szklanych bombkach dziewiczy las nie ma końca. Dzięki choince Boże Narodzenie jest absolutnym bezpieczeństwem” (s.149).

Niektóre opowiadania są na granicy snu i jawy, bywają nawet turpistyczne (np. opowiadanie Albert). Przez to niekiedy Tove kojarzyła mi się z Schulzem, ale autorka jest bliżej świata rzeczywistego, choćby poprzez sposób, w jakim ukazuje ojca. Łączy tych twórców ukazywanie świata poprzez naiwność dziecka. Widoczne staje się to choćby w historii pt. Zwierzęta domowe i paniusie, w którym dziewczynka nie może zrozumieć różnicy między śmiercią wrony i muchy. Innym razem opowieści są zabawne, kiedy dziecko uznaje zdanie rodziców, na temat pomysłu ciotki, jakim jest produkcja gipsowych obrazków. Kiedy sama otrzymuje takie dzieło, zaczyna jej się ono podobać, wbrew wcześniejszej opinii mamy i taty: „Trudno – obrazek zrobiony z zakładki był naprawdę bardzo ładny, i jak dla mnie, prawdę mówiąc, niczego nie profanował” (s. 121).

Zbiór opowiadań Tove Jansson pt. Córka rzeźbiarza, kojarzy się ze światem Muminków. Trudno żeby było inaczej, jeśli wydarzenia rozgrywają się w bardzo podobnych miejscach, a świat oglądamy z perspektywy dziecka. Teksty są jednak przeznaczone dla dorosłych czytelników. Warto sobie przypomnieć, jak inaczej postrzegaliśmy rzeczywistość jako kilkuletnie dzieci. Tu widzimy, co kształtowało wrażliwość artystki. Jej świat wyobraźni był nieograniczony – niekiedy zabawny, innym razem groźny. W Córce rzeźbiarza możemy też przyjrzeć się rodzinnemu domowi Janssonów, ze szczególnym uhonorowaniem rodziców.

Kto nie słyszał o Tove Jansson, kobiecie która stworzyła świat Muminków? Fińska pisarka zawładnęła sercem niejednego dziecka (o dorosłych wspominać nie muszę) historiami o przygodach tych hipopotamowatych stworzonek. Córka rzeźbiarza nie ma jednak nic wspólnego z najbardziej rozpoznawaną serią autorki. To zbiór krótkich autobiograficznych opowiadań – z całą pewnością dla dorosłych czytelników, choć pisanych z perspektywy dziecka.

Teksty zamieszczone w tym króciutkim zbiorze wprost ociekają niesamowitą, żywą wyobraźnią, którą może poszczycić się tylko dziecko lub osoba, która nie do końca pożegnała się ze swoją niewinną, dziecięcą stroną osobowości. Niektóre z nich przypominają baśnie pełne magii, natury i tajemniczych sił. Inne mogłyby stanowić kanwę bajek o szalonej, chaotycznej rodzince, w której znajdzie się miejsce i dla sztuki, i dla licznych zwierząt. Wszystkie składają się na piękną opowieść o miłości, rodzinnym cieple i codzienności, która wcale nie jest tak szara, jak mogłoby się wydawać.

Wszyscy mężczyźni ucztują i są kolegami, którzy się nigdy nie opuszczą w niebezpieczeństwie. Kolega może ci powiedzieć okropne rzeczy, ale na drugi dzień już o nich nie pamiętasz. Kolega nie przebacza, a tylko zapomina – kobieta wszystko przebacza, ale nigdy nie zapomina.

Autorka pokazuje nam świat widziany z perspektywy dziecka, jednak nie brak w nim mądrości, zadumy a także pesymizmu. W każdym pięknym, poetyckim wręcz opisie, czai się odrobinka melancholii, świadcząca o doskonałym wyczuciu słowa Jansson, a także o umiejętności przyglądania się nie tylko temu, co widoczne gołym okiem. Pozwala czytelnikowi w każdym wieku wrócić do czasów swojego dzieciństwa, przyłączyć się do Tove i wraz z nią oglądać dziwy świata dorosłych.

Nie wiedziałam, co myśleć. Obrazki wyglądały rzeczywiście przepięknie, nigdy nie widziałam im równych, ale nie były sztuką. Nie czuło się dla nich szacunku. na dobrą sprawę należało nimi gardzić. To straszna rzecz robić coś takiego w pracowni tatusia i w dodatku podczas odlewania.

Córka rzeźbiarza to także opowiadania o sztuce, którą traktować możemy jako jednego z członków rodziny. Jansson prawie zapomina o swoim rodzeństwie, jednak nie może pominąć sztuki, stanowiącej zajęcie jej rodziców, będącej pasją i miłością, stanowiącej o domowych rytuałach i zachowaniu w jej obliczu. To także atmosfera, która otacza całą rodzinę i w pewnym sensie nobilituje ją w oczach dziewczynki. Tove jest integralną częścią tego świata – jej spojrzenie na rzeczywistość naznaczone jest artyzmem, a sposób pisania o niej świadczy o ogromnej wrażliwości autorki. Dlatego te krótkie opowiadania można traktować jak niewielkie obrazki, skupiające się na pewnym odcinku życia dziewczynki o wyjątkowo bujnej wyobraźni.

Nie wszystkie opowiadania mnie zachwyciły, niektóre odrobinę nużyły lub pozostały tylko ulotnym wspomnieniem, które niebawem się zatrze. Jednak większość z nich w tak plastyczny sposób oddała rzeczywistość małej Tove, że trudno będzie o nich zapomnieć – nie tyle o samej treści, co o pięknie słowa i melancholii, która się za nim kryje.

Do książek Tove Jansson trzeba wprowadzić się w odpowiedni nastrój. Wymagają one spokoju i idealnej ciszy – tylko w takich warunkach docenimy ich głębię i odczytamy charakter, a także znajdziemy jeszcze większe ukojenie. Coś jest w opowiadaniach autorki, co sprawia, że przez lekturę niemalże się płynie. Wszystko jest tak delikatne, tak naturalne, tak subtelne jak tylko może być wybitne pisanie.

Córka rzeźbiarza to opowiadania autobiograficzne. Krótkie, często urywane fotografie wydarzeń w jakiś sposób utrwalonych w pamięci pisarki, rzutujące na jej życie i osobowość. Są to głównie wspomnienia lat dzieciństwa, w których nie sposób nie dostrzec przewijających się motywów biblijnych oraz kojącej siły natury. Surowa, szwedzka przyroda oraz wciąż towarzyszący szum morza i widok ojca rzeźbiącego paniusie, to elementy spajające wszystkie opowiadania.

Nie sposób powiedzieć o czym tak naprawdę to książka – wystarczy rzec, że lekturze towarzyszą zachwyty, wyciszenie i niebywała przyjemność obcowania z tekstem, wypełnionym trafnymi spostrzeżeniami i nieraz prostymi porównaniami – niebywale celnymi. To co rzeczywiste, miesza się tutaj jednak z  tym, co wyobrażone. Teksty Jansson pulsują od jej imaginacji, mieszają dziecięcą fantazję z nieprawdopodobną intuicją postrzegania, typową dla wielu inteligentnych dzieci. Spisane opowiadania doskonale oddają te pozorne rozbieżności, które razem tworzą niepowtarzalny obraz osobowości nie do podrobienia, sposobu myślenia nie do skopiowania.

Czyta się znakomicie, choć (w mojej opinii) całość wypada nieco słabiej niż wydana wcześniej przez Wydawnictwo Marginesy Wiadomość. Jeśli cenicie niespieszność lektury, pozycje wymagające namysłu, ciszy, ale też niosące nieopisaną radość lektury – polecam serdecznie.

Warto poznać Jansson z nieco innej perspektywy, niż tylko okiem czytelnika Muminków.