Może Claudio ma rację wyliczając podobieństwa mieszkańców północnych krańców Europy i Japończyków? Czytam opowiadania Tove Jansson i gdyby nie to, że dzieją się w Finlandii, dałabym się nabrać, że autor pochodzi z zupełnie, ale to zupełnie innej części świata. Mojej ulubionej.

Punkt kulminacyjny umieszczony jest poza tekstem. Nie ma początków – od razu znajdujemy się wewnątrz świata przedstawionego. Nie ma także zakończeń, jest urwanie lub jedno, zmieniające wszystko zdanie. Opowiadania są króciuteńkie. Szkice węglem, które można zdmuchnąć z papieru.

To są dokładnie takie nowele, jakie lubię. Jeden bohater. Powściągliwa scenografia. Proste kreski. Kolory blade raczej niż pastelowe, ale przecież nie zgaszone. Cisza i spokój. Powinno być jakieś zakłócenie, by było o czym pisać – a tu nie ma. Tylko kilka zdań: artysta zachwycony rzeźbą, albo inny szukający wilka. Jedno zdarzenie. Opis tego, że gdy się pisze, nie sposób czekać, że chce się podzielić (nie pochwalić!) już szkicem, byle szkicem, ledwo szkicem.

Autobiograficzny rys niektórych z tych utworów nie rzutuje negatywnie na ich odbiór. Może wręcz dzięki temu autorka staje się bliższa, co sprawia, że lepiej czujemy jej styl także w pozostałych tekstach. Nie przepadam za narracją pierwszoosobową, ale gdyby opisać opowiadanie „Łódka i ja” z perspektywy innej, niż najbliższa, bezpośrednia, nastoletnia – uzyskalibyśmy „Stary człowiek i morze”. Zaufałam już pisarce, teraz myślę, że wybory literackie, których dokonała, były słuszne.

Wrażenie wywarła na mnie spokojna, kojąca wręcz całość. Czytałam powoli, jak zwykle opowiadania. Odkładałam, wracałam. Snułam się, można powiedzieć. Wydaje mi się, że najbardziej książkowy jest utwór „Rysownik”. Grafik porzuca cykliczny komiks „w pół obrazka”, redakcja szuka kogoś, kto go zastąpi. Młody człowiek trafia do starego gabinetu. Chce się dowiedzieć czegoś o swoim poprzedniku. Co zmieni ta wiedza, co może zmienić ta wiedza?

Zazwyczaj smutna, że nie czytam oryginału, pomijam tłumaczenie milczeniem. Tutaj zwróciło moja uwagę słownictwo momentami fachowe (sztafaż, czy wszyscy wiedzą, co to jest sztafaż? A powinni!). Przypisem została opatrzona nazwa maści na reumatyzm, ale już ani słowa wyjaśnienia, co to jest madera. To jakiś alkohol, ale jaki? - nie wiem. Ja pisząc opowiadanie wyjaśniłam, czy jest ratafia.

I tak doszliśmy do sedna.

Jest coś mojego w tych opowiadaniach. Czuję, że są mi one bliskie wręcz organicznie. Jak „Listy do Konikovej”, jakbym czytała o Oli z Wrocławia. Czyżbym zachowywała się jak kobieta z utworu o tej, która pożyczała wspomnienia? Chyba nie, dopóki mam tego świadomość…

Tove Jansson jest znana z sagi o Muminkach. Nie przeczytałam nigdy ani jednego tomiku. Dobranocka mi się nie podobała i to nie tylko ze względu na Bukę (ale raczej przez Filifionkę). Zastanawiam się – gdyby miała dwadzieścia parę lat i wysłała „Wiadomość” do wydawnictwa Marginesy – co by napisali o niej w swojej wewnętrznej recenzji? Jak zostałaby przyjęta, czy przeszłaby przez gęste wydawnicze sito?

W opowiadaniu „Listy” pada takie zdanie, że by opowiadać nie trzeba osiągnąć odpowiedniego wieku, trzeba poczuć historię, która chce się wydostać. Jest tylko opowiadający i historia, nic więcej.

Po tej lekturze, tak innej niż głośna proza, mam ochotę zawołać: na pohybel zasadom z kursów kreatywnego, zachodniego pisania!

Zbiór opowiadań Tove Jansson poprzedzony jest przedmową autorstwa Philipa Teira. Tekst ten jest z jednej strony próbą zasygnalizowania najważniejszych wątków obecnych w zamieszczonych w tomie utworach, z drugiej wspomnieniem własnej fascynacji twórczością i osobą pisarki. Teir stwierdza m.in.: „Szkoda mi ludzi, którzy znają Tove Jansson tylko jako autorkę Muminków” (s. 5). Jego zdaniem tacy czytelnicy tak naprawdę nie mogą się pochwalić znajomością osiągnięć autorki. Wiadomość to doskonała okazja, by uzupełnić braki. Nie ukrywajmy, większość czytelników zna Jansson właśnie z lektury przygód melancholijnych trolli. A przecież na uwagę zasługuje autobiograficzna książka zatytułowana Córka rzeźbiarza, warto zatrzymać się przy powieści Uczciwa oszustka, nie wolno pominąć tomu, o którym mowa w niniejszym tekście. Nie ma też potrzeby, oczywiście, by rezygnować z lektury historii o Muminkach. Nie od dziś wiadomo, że to kultowe książki i dla młodych czytelników, i dla dorosłych. „Wiadomość” to zbiór opowiadań mocno naznaczonych autobiograficznie. Uważny czytelnik, nawet śladowo znający życiorys Jansson, natknie się na czytelne nawiązania bez problemu. Pomocne i warte polecenia może być również sięgnięcie po Tove Jansson: Mama Muminków Boel Westin. Po przeczytaniu tej fascynującej biografii pisarki wspomniane powyżej ślady będą już odczytywane niemalże automatycznie. Nie znaczy to jednak, że pisarka przetwarza jedynie swój życiorys. Tak, na szczęście, nie jest. Widać tutaj wielką koncentrację na szczególe, oddanie dramatyzmu tkwiącego w codzienności, pokazanie, że zwyczajność może zapowiadać katastrofę, oraz że rzeczy wielkie i ważne w wymiarze prywatnym dzieją się często w ciszy. W opowiadaniach Jansson mniej ważna od emocji i intuicji jest fabuła. Brak tutaj wyrazistych puent, pisarka stawia raczej na urwane, zawieszone, otwarte zakończenia. Niejasność i nieoczywistość interpretacyjna to wyznaczniki tych historii. Ważnym punktem odniesienia jest proces tworzenia – celebrowany w odosobnieniu, naznaczony niezrozumieniem, poddany destrukcyjnej sile wątpliwości. Widać również talent autorki do pokazywania tego wszystkiego, co dzieje się miedzy słowami. Mam tu na myśli zwłaszcza opowiadania Córka,  Wiadomość i Listy.

Świat dawno temu przestał kojarzyć Tove Jansson, wyłącznie jako autorkę bajek dla dzieci. Historia jej artyzmu jest dużo, dużo dłuższa i Polscy czytelnicy, mają nareszcie okazję, żeby się o tym przekonać.

Tove Jansson to kobieta o tysiącu twarzach. Potrafiła z jednakowym powodzeniem ilustrować kultowe opowiadania (patrz Alicja w Krainie Czarów), malować obrazy, jak również tworzyć własne historie i scenariusze komiksów. Co ważne, w każdej z tych dziedzin odnosiła sukcesy, a jej sława, w błyskawicznym tempie przekraczała granice.

Wiadomość to zbiór opowiadań, który powstał w 1997 roku, jako ukłon pisarki w stronę odbiorców i podsumowanie jej literackiego dorobku. Teksty skomponowała do niego sama, dzięki czemu znajdziemy w nich sporo migawek z jej prywatnego życia oraz listów do przyjaciół. Oczywiście wszystko podszyte zostało fikcją, jednak będąc człowiekiem tak wrażliwym, jak wrażliwa była Tove, nie da się w swej twórczości udawać kogoś, kim się nie jest - nawet jeśli bohaterem historii, stał się mały chłopiec.

Tove słynęła z życiowej energii, potrafiła zbalansować pracę zawodową z życiem prywatnym. Dzięki Wiadomości, poznamy ją jako dziewczynkę zapatrzoną w ojca i otoczoną ekscentrycznymi wujami. Osobę oddaną naturze, bojącą się wojny i stęsknioną za przyjaciółmi, którzy wyjechali. 

Kolejny raz opowiadania uwiodły mnie swoją ciszą i spokojem. Czytane przez weekend najlepiej smakowały nad ranem, gdy dom jeszcze spał, a słońce powoli wznosiło się nad horyzontem. Dajcie im trochę czasu, bo to nie jest lektura, która z miejsca was pochłonie. Pozwólcie, by melancholijna aura wymusiła na was skupienie, a kunszt pisarki, po stokroć wam to wynagrodzi. 

Perełka dla wielbicieli i esencja dorobku Tove dla nowych czytelników. 

Wiadomość jest moim kolejnym spotkaniem z prozą Tove Jansson skierowaną do dorosłych czytelników. Jakiś czas temu miałam okazję czytać Uczciwą oszustkę, która wzbudziła we mnie raczej mieszane uczucia - zainteresowanych odsyłam do zapoznania się z moimi wrażeniami z lektury. Wiadomość to zbiór opowiadań wydany w oryginale w 1997 roku, będący ukłonem w stronę najwierniejszych czytelników i pożegnaniem Tove z jej pisarską twórczością. 

Zbiór zawiera kilkanaście opowiadań z różnych okresów życia artystki, która poza pisarstwem trudniła się również malarstwem, rzeźbą i rysunkiem. Początkowe opowiadania pochodzą z lat dzieciństwa i młodości Tove i charakteryzują się pewną frywolnością, charakterystyczną dla tego wieku. Dalsze utwory, w moim odczuciu, są bardziej melancholijne i spokojne - takie jakie jest życie starszego człowieka, który już niejednego doświadczył, z niejednym przykrym zdarzeniem miał okazję się spotkać i zmierzyć.

Tove pisze o przyjaźni, miłości, podróżach, ale przede wszystkim o trudnej roli bycia artystą, o pracy i rozterkach malarzy, rzeźbiarzy, rysowników i pisarzy, o ich bezustannym dążeniu do perfekcji i poszukiwaniu bodźców. Opowiadania Tove pełne są przemyśleń o otaczającym ją świecie, przy czym autorka stara się nie narzucać czytelnikowi swojego punktu widzenia, a jedynie naprowadzać na istotne kwestie. Jej proza jest oszczędna, a przy tym niezwykle subtelna i delikatna, działająca kojąco na sięgającego po nią odbiorcę. Obcowanie z opowiadaniami Tove wymaga uwagi i koncentracji, całkowitego wyciszenia tak, by móc w pełni chłonąć wskazówki, które chce nam przekazać. Nie odnajdziecie tutaj chaotyczności - wszystko wydaje się być idealnie przemyślane, a każde słowo precyzyjnie dobrane. W opowiadaniach Tove widać jej wrażliwość na otaczający ją świat, szczególnie na naturę, która odgrywała bardzo ważną rolę w jej artystycznym życiu. Gołym okiem można zauważyć jej zachwyt nad tym, co piękne, choć niepozbawione wad. 

Wystarczy podstawowe pojęcie o życiu i twórczości Tove Jansson, by w kolejnych opowiadaniach odnaleźć wątki autobiograficzne. Choć czytałam kilka opinii, że warto przed lekturą opowiadań zapoznać się z biografią Tove Jansson. Mama Muminków autorstwa Westin Boel, to okazało się to niekonieczne. Samej udało mi się wychwycić kilka faktów z jej życia, a na kolejne naprowadził mnie film dokumentalny, do którego odsyłam poniżej. 

Opowiadania zawarte w zbiorze tworzą swego rodzaju portret jednej z najbardziej utalentowanych artystek ubiegłego stulecia. Zdaję sobie sprawę z tego, że nie jest to proza, która będzie w stanie zachwycić każdego czytelnika, ale mimo wszystko zachęcam do zapoznania się z tym, co chciała przekazać Tove w swoich utworach skierowanych do dorosłych. Już teraz wiem, że jeszcze nie raz wrócę do lektury tego zbioru, by przypomnieć sobie swoje ulubione opowiadania. Gorąco polecam jeśli lubicie takie niespieszne klimaty. 

Właściwie chodzi wyłącznie o to, żeby nie poddać się zmęczeniu, nigdy nie dopuścić do braku zainteresowania, do obojętności, nigdy nie zagubić swej bezcennej ciekawości, bo wtedy człowiek sam sobie pozwala umrzeć.

W kilku słowach wspomnę też o polskim wydaniu. Okładka została według mnie idealnie dobrana do znajdującej się wewnątrz treści, oddając jej klimat i melancholię. Nie jestem sobie w stanie wyobrazić innego wyboru. Cennym wprowadzeniem okazał się tekst, której autorem jest Philip Teir, dziennikarz i pasjonat twórczości Tove Jansson.  

Philip Teir w przedmowie ubolewa, że Tove Jansson znana jest przede wszystkim jako Mama Muminków. Może niektórzy z Was się obruszą, ponieważ po wspaniałej biografii ilustratorki, malarki i pisarki, zaczęło do nas docierać (do niektórych zapewne wcześniej), że Tove Jansson to nie tylko trolle. Jednak ja przez wiele lat nie zastanawiałam się, czy poza Muminkami istnieje coś jeszcze. Dopiero po lekturze biografii, po przeczytaniu fragmentów listów poczułam ogromny głód „muminkowej” literatury dla dorosłych. A sama pani Jansson zachwyciła mnie do tego stopnia, że mam ochotę przeczytać wszystko, co napisała.

Kontynuując czytanie przedmowy, dowiaduję się, że: Richard Ford powiedział o opowiadaniach Alice Munro, że są mistrzowskie, ale niczego z nich nie pamięta. Podobne sądy wygłaszano na temat opowiadań Tove Jansson: że liczy się w nich atmosfera, a nie intryga, język, a nie wydarzenia.

Być może coś w tym jest. Ale jakże mogłoby być inaczej? Sztuka opowiadania właśnie na tym polega, by cały czas znajdować się na poziomie tekstu, nie gubiąc skupienia, pozostawić po sobie sformułowania, które kolejne pokolenia będą mogły badać z uwagą, nie niszcząc tekstu. Zdaje się, że Tove Jansson pisała swe nowele z tą samą ambicją i upartym skupieniem, z jakim tworzy chiński malarz z opowiadania „Wpaść na pomysł”, który w kółko maluje to samo drzewo, aż do skutku.

Jako recenzent Wiadomości czuję się w tym momencie zbędna. Wszystko powiedziano już przede mną w kilku skondensowanych słowach i nie będę parafrazować tych wniosków, udając, że sama na nie wpadłam. Zatem zostało mi jedynie podzielić się garścią wrażeń. Nie wszystkich – raz, że mogę pozbawić czytelników radości z odkrywania, dwa, że niektóre impresje czy przemyślenia były tak intymne i tak… nienamacalne, a jednocześnie bolesne, że nie odważę się o nich pisać. Tove Jansson nie opowiada historii z morałem. Ona czytelnika bierze za rękę, sadza na skale i mówi: popatrz ze mną na to morze. I jest wilgoć, wiatr i szum. Jest zimno i boli tyłek. Nie ma słów, ale jest kilka kartek niecodziennie ułożonych zdań. Nie wiem, skąd się wzięły, ale niektóre sama mogłabym napisać. Czuję, że do mnie należą. Albo mogłyby. Albo są odkryciem nowego horyzontu. Albo wejściem na tę samą górę od innej strony. Jakkolwiek na nie patrzymy, nie można im odmówić wyjątkowości.

Tove Jansson nie polemizuje, nie zachęca do dyskusji, do rozstrzygania moralnych dylematów – takie przynajmniej odnoszę wrażenie. Nie stawiałam się ani razu w roli żadnego z bohaterów.

Ale byłam tam z nimi. Dotykałam miejsc znajomych i obcych. Głaskałam i błyskawicznie odsuwałam rękę, żeby się nie poparzyć albo pokaleczyć. Było różnorodnie. Czasem się bałam.

Opowiadania są krótkie, mocne i wciągają. Nie jest to magia historii, ale narracji i nastroju. Magia inności, magia zaskoczenia, magia nieprzewidywalnego. Uchylasz drzwi i koniecznie musisz wejść i podbiec do okna. I tak we wszystkich pokojach. Jednocześnie każde z opowiadań potrzebuje osobnej ramki, osobnej ściany. Każde jest osobną butelką w morzu, do której ktoś schował wiadomość. Warto odczytać chociaż jedną. Chociaż myślę, że po jednej będziecie chcieli więcej.