Mimo, że Antonio Gaudi jest powszechnie znany i rozpoznawalny za sprawą swoich dzieł (być może nawet można uznać go za najsłynniejszego architekta na świecie) poza Hiszpanią istnieje niewiele opracowań biograficznych dotyczących jego osoby. Książka Holendra Gijsa van Hensbergena Gaudi. Geniusz z Barcelony, której polskie tłumaczenie ukazało się właśnie nakładem wydawnictwa Marginesy, świetnie zaspokaja potrzebę bliższego przyjrzenia się tej fascynującej postaci, z którą na zawsze już połączone zostały Barcelona i Katalonia.

Podczas egzaminu końcowego, kiedy ważyły się losy przyznania Gaudiemu tytułu architekta, jego nauczyciel miał zwrócić się do komisji egzaminacyjnej pamiętnymi słowami: „Panowie, stoimy tutaj dzisiaj przed obliczem geniusza lub szaleńca”.

Często mówi się, że nie ma geniuszu bez odrobiny szaleństwa. Ale też, cóż z samego wielkiego talentu, jeśli nie idzie za nim ciężka praca. Gaudi uważał siebie za człowieka czynu. „Nie byłbym w stanie wytłumaczyć nikomu moich idei artystycznych. Nigdy nie miałem czasu, aby się nad nimi zastanowić. Życie spędziłem, pracując” – powiedział w rozmowie z hiszpańskim dziennikarzem w 1913 roku.

Sam charakter Gaudiego definiowały sprzeczności: „wielkoduszny, a jednocześnie skąpy; dandys, a jednocześnie tramp; mądry, a jednocześnie zdziecinniały, dowcipny, a jednocześnie nudny”.

Dzisiaj, kiedy trwa proces beatyfikacyjny Gaudiego (miałby zostać błogosławionym – patronem architektów), niewiele osób pamięta, że w młodości był on zaangażowany w antyklerykalne inicjatywy. Potem jednak przeszedł przemianę, stając się człowiekiem bardzo pobożnym i religijnym. Ostatnie piętnaście lat życia Gaudiego wyznaczają oprócz pracy pewne przyzwyczajenia. Jak pisze van Hensbergen: „Można było według niego nastawić zegarek: msza, poranne modlitwy, Anioł Pański, wieczorny spacer do spowiedzi”.

Jako architekt Gaudi związany był zasadniczo z Kościołem, który w dużej mierze sprawował mecenat nad jego projektami. Co istotne, mimo swojej niezwykłej oryginalności, jako pokorny katolik widział w sobie raczej odtwórcę niż twórcę, pamiętając o tym, kto jest pierwotnym Stwórcą i źródłem ludzkich talentów kreatywnych i danych człowiekowi umiejętności.

Osobowość Gaudiego wyznaczała również jego dumna katalońskość. Jej elementy obecne są nie tylko w jego architektonicznych dziełach za sprawą świadomych nawiązań do katalońskiej tradycji i historii, ale również w zachowaniu – posługiwał się językiem katalońskim nawet wtedy, jeśli miało go to narazić na grzywnę w urzędowych kontaktach, czy nawet urazić samego króla Hiszpanii.

Gaudi wykonywał ogromną ilościowo i jakościowo pracę, realizując często wiele projektów jednocześnie (oczywiście korzystał przy tym z pomocy i wsparcia asystentów). Był człowiekiem cierpliwym, mającym zupełną świadomość tego, że nie doczeka końca budowy wielu spośród zapoczątkowanych przez siebie projektów. Ta cecha również wynikała z religijności Gaudiego, według którego Bóg się nie spieszy. Można stwierdzić, że Gaudi buduje właściwie zza grobu (który nawiasem, mieści w świątyni Sagrada Família). Sama Sagrada Família, jego dzieło życia, jeśli wszystko pójdzie zgodnie z planem, zostanie ukończona do 2030 roku. Do tego czasu kolejni turyści fotografujący okazały kościół będą się musieli liczyć z tym, że w tle będą majaczyły im dźwigi i inne elementy wskazujące na zaangażowane prace budowlane.

Chociaż cierpliwy i metodyczny w pracy, w swoim życiu bywał jednocześnie Gaudi roztargniony i nieostrożny (np. wyznając zasadę, że piesi powinni zawsze mieć pierwszeństwo przed tramwajami i samochodami, powodował niebezpieczne dla siebie sytuacje na drodze). W poniedziałek 7 czerwca 1926 roku Gaudi wyszedł z Sagrada Família na spacer. Wychodząc, powiedział do swojego asystenta: „Vincente, przyjdź jutro wcześnie, abyśmy mogli zrobić więcej pięknych rzeczy”. Około godziny szóstej, jeśli wierzyć raportowi, tramwaj linii nr 30 potrącił kogoś, kogo motorniczy uznał za pijanego włóczęgę. Nikt nie rozpoznał leżącego na ziemi Gaudiego – nie miał w sobie żadnego dostojeństwa, żadnych dokumentów (w kieszeni znaleziono jedynie garść rodzynków i orzechów, które często zastępowały mu normalne posiłki). Kolejne taksówki, które desperacko próbowali zatrzymać przechodnie, odmawiały pomocy. Gaudi, dalej niezidentyfikowany, trafił do szpitala dzięki Guardia Civil. Tam umierał przez kilka dni (przyjął ostatnie namaszczenie) i ostatecznie zmarł 10 czerwca, ściskając krucyfiks.

Kiedy do wiedzy publicznej dotarły informacje o śmierci Gaudiego oraz o jej okolicznościach, w tym o sposobie, w jaki ten szacowny obywatel, któremu miasto i Katalonia tak wiele zawdzięczały, został potraktowany, różne ośrodki (w tym media) wykazały otwarcie wstyd i skruchę.

Gaudi został pochowany z honorami. Po jego śmierci ton aprobaty dla jego pracy i architektonicznych dokonań był już niemal powszechny. Wszyscy zapomnieli już, że kiedy żył, jego prace były tematem numer jeden dla barcelońskich karykaturzystów (Dom Mili przedstawiono w 1912 jako futurystyczny garaż dla zeppelinów), że jego architekturze zarzucano, że jest mieszaniną szaleństwa i absurdów. Jemu samemu zaś wytykano, że poprzez świadome dążenie do oryginalności i ekscentryczności sięga do najniższej motywacji a jego wyrastająca z religijności osobowość, kłóci się z duchem czasów.

Gaudi nie doczekał wybuchu hiszpańskiej wojny domowej. Byłoby to dla sędziwego architekta podwójnie straszne przeżycie. Niechętny sprawom Katalonii generał Franco z jednej strony, palący kościoły i mordujący księży republikanie z drugiej (w lipcu 1936 włamano się do krypty w Sagrada Família i zniszczono rysunki, notatki i modele Gaudiego, a w pobliskim kamieniołomie zamordowano Gila Perésa, proboszcza Sagrada Família i przyjaciela Gaudiego).

Co ciekawe, George Orwell napisał później w Hołdzie dla Katalonii: „Poszedłem spojrzeć na katedrę (sic!), nowoczesną katedrę, jeden z najbardziej szkaradnych budynków na świecie. (…) W przeciwieństwie do wielu kościołów w Barcelonie nie została zniszczona podczas Rewolucji – ocalała, jak mówią, ze względu na >>wartość artystyczną<<. Uważam, że anarchiści wykazali się złym gustem, skoro nie zniszczyli jej, gdy była do tego stosowna okazja…”.

Biografia to opis życia i twórczości jakiejś postaci. Lecz „Gaudi. Geniusz z Barcelony jest bardziej historią twórczego dorobku wybitnego katalońskiego architekta, aniżeli jego osobistego życia. To dlatego, że Gaudi żył wyłącznie pracą.

Od pierwszego niemal dnia w szkole architektonicznej Gaudi był terminatorem. Była to dla niego konieczność. Nie miał opiekunów ani przyjaciół rodziny. Znajdował się na utrzymaniu swego talentu i rosnącej sławy.
Od początku zajęć od studentów wymagano przedstawiania szczegółowych, ukończonych projektów. W 1874 roku Gaudi wykonał rysunki ozdobnego kandelabru, wieży wodnej i bramy cmentarnej. Przeciwwagą dla suchej teorii była praca w terenie: Gaudi otrzymał pozwolenie na dołączenie do grupy, która miała wykonać plan topograficzny riera de Malla - proponowanej lokalizacji głównego budynku szkoły.

Uczniowie, którzy nie zdali określonych egzaminów w czerwcu, zawsze mieli szansę, aby podejść do nich we wrześniu. W czerwcu 1875 roku Gaudi pierwszy raz przedłożył taką prośbę. Przyczyną było jednak otrzymanie poboru do wojska i przyjęcie do rezerwy piechoty w lutym 1875 roku. Były to trudne czasy dla Hiszpanii - i potencjalnie niebezpieczny moment na wstąpienie do wojska. Posunięcia generała Pavíi i trwająca trzecia wojna karlistowska przyczyniły się do niestabilnej sytuacji w kraju. Rozwiązanie nadeszło w lipcu 1876 roku wraz z emigracją Karola VII, pretendenta do tronu, do Francji. Nastąpiło odrodzenie. Za swój niewielki udział w zwycięstwie i za aktywną służbę Gaudi otrzymał honorowe Benemérito de la Patria, jednak nie zachowały się żadne świadectwa jego czynów lub chociażby listy do rodziny czy przyjaciół. I ku wielkiemu rozczarowaniu przerwa w roku akademickim zmusiła Gaudiego do przełożenia egzaminów z teorii sztuki "ze względu na całkowite unieruchomienie w służbie wojskowej".
Rok akademicki 1876/1877 miał wymagać od niego jeszcze większego wysiłku. Do dwóch najważniejszych projektów należały: patio dla lokalnych biur rządowych oraz pawilon hiszpański na wystawę z okazji stulecia Filadelfii. Narysowane w stylu określonym jako "Gustave Moreau [spotyka] Viollet-le-Duca", wzbogacone neogreckimi detalami, ornamentem i arabeskami na powierzchni, były odbiciem pragnienia Gaudiego, aby usatysfakcjonować swych nauczycieli - naśladując ich styl. Ten złagodzony neoklasycyzm, skupiający się na strukturze powierzchni, był w owym czasie standardem. Wyszukany i pracowicie wykonany ozdobny fryz gmachu Diputación również cechowała niewielka indywidualność. Gorzkie doświadczenie nauczyło Gaudiego, że nowatorstwo rzadko jest nagradzane, więc uzbroił się w cierpliwość.

Miał jednakże możliwość, aby popisać się swymi szczególnymi talentami na innych zajęciach. Josep Fontserè i Mestre został niedawno osobą odpowiedzialną za zaprojektowanie nowego parku Ciutadella, będącego darem generała Prima dla Barcelony. Gaudi, jego niepełnoetatowy asystent, miał wykonać złożone hydrologiczne obliczenia dla zbiornika potrzebnego do zasilenia ogromnej ozdobnej fontanny i jeziora dla łódek. Jego praca była tak dokładna, że kiedy Joan Torras Guardiola, wykładający wytrzymałość materiałów, dwa razy sprawdził jego obliczenia, natychmiast dał mu zaliczenie ze swego przedmiotu, chociaż Gaudi nigdy na jego wykłady nie chodził. Mówiono o Gaudim, że jest towarzyski, popularny i ciężko pracuje. Do jego przyjaciół należeli Cristóbal Cascante i Colom, Emilio Cabanyes i Rabassa i dwa lata od nich starszy Camil Oliveras i Gensana.

Rok 1876 przyniósł tragedię - śmierć brata Gaudiego, Francesca. Miał zaledwie dwadzieścia pięć lat, nie zaczął nawet obiecującej kariery medycznej. Dwa miesiące później, 6 września, w ślady Francesca poszła jego przepełniona smutkiem matka. Gaudi powoli i na własny sposób godził się z tak bolesnym osieroceniem. Później mówił o tym okresie z wszechogarniającym przygnębieniem. Ich śmierć, tak żywa w jego umyśle, spowodowała, że Gaudi zatopił się w pracy. Był teraz jedynym synem, odpowiedzialnym za los rodziny.
naczący jest fakt, że zaledwie dwa miesiące później Gaudi zaczął prowadzić dziennik. To jedyne zwięzłe świadectwo życia Gaudiego - dzień za dniem - jakie mamy. Początek to 21 listopada 1876 roku, ostatni wpis nastąpił już dwa miesiące później. Zawierał niewiele ponad tysiąc słów. "Muszę ciężko pracować, aby przezwyciężyć trudności", napisał 25 listopada, przepracowawszy wcześniej trzy i pół godziny nad kaplicą Dziewicy z Montserrat dla Villara, a następne dwie i pół godziny nad domkiem letniskowym dla architekta-nauczyciela Leandro Serrallacha. Zdanie to prawdopodobnie odnosiło się w szczególności do problemów architektonicznych, z jakimi się borykał. Ale mogło także oznaczać ogólny stan umysłu. Chociaż dziennik nie był sentymentalny, przedstawia obraz kogoś, kto bardzo stara się zdystansować do swych uczuć.

Dziewiętnastego października Gaudi powiększył swój szeroki już zakres obowiązków, startując w konkursie, na który zaprojektował uwieńczony blankami pawilon przyjeziorny z wychodzącym do wody molo. Przypadkowo te rysunki przetrwały pożar z 1936 roku, gdyż w tym czasie razem z innymi pracami szkolnymi Gaudiego zostały wypożyczone na wystawę szkolną. Pięknie wykończone i pokolorowane delikatnymi akwarelami, z pewnością pochłonęły wiele czasu. Do końca listopada Gaudi większość dni poświęcał pracy nad trzema lub czterema różnymi ćwiczeniami architektonicznymi. Studiował jednocześnie książki i zdjęcia najbardziej znanych hiszpańskich zabytków i projektował dla fabryki urządzeń mechanicznych Padrósa y Borrása. W tej żonglerce studiami i pracą architektoniczną od czasu do czasu odczuwał mdłości. W dzienniku czytamy: Villar 2 godziny. Villar 3 godziny. Fontserè 3 godziny. Serrallach 1 godzina itd.

Nie pracował jedynie w dni wolne i Boże Narodzenie. Przez te dni towarzyszyła mu prawdopodobnie mieszanka frustracji i ulgi, kiedy dosadnie nagryzmolił: Zupełnie Nic.... Nic, nic nie robiłem przez cały dzień!

Antonio Gaudi to chyba najlepiej znany Katalończyk wszech czasów. A stanie się jeszcze bardziej rozpoznawalny, kiedy Hiszpanie doczekają się jego beatyfikacji (proces ruszył już w 1992 roku). Rok 2002 został ogłoszony przez władze Barcelony rokiem Gaudiego i od tamtej pory mówić można o renesansie zainteresowania katalońskim architektem, co potwierdza rosnąca liczba opracowań jego twórczości, zwłaszcza pióra samych Hiszpanów. Polski czytelnik miał okazję zapoznać się w ostatnich latach z Tajemnicą Gaudiego napisaną przez Andreu Carranzę i Martina Estebana, a także z pracą polskiego autora, Przemysława Słowińskiego, pod tytułem Antonio Gaudi. Kapłan piękna z Barcelony.

Gaudi często nazywany jest dwudziestowiecznym Leonardem da Vinci i w taki też sposób przedstawia go Gijs van Hensbergen w najnowszej biografii pod tytułem Gaudi. Geniusz z Barcelony. Wraz z Holendrem czytelnik śledzi intelektualny, artystyczny i duchowy rozwój młodego architekta. Antonio nie należał do wzorowych uczniów, którzy ku uciesze rodziców przynoszą na koniec roku najwyższe noty, jego mocną stroną była jednak geometria, która okazała się niezwykle przydatna w dalszym życiu młodego adepta sztuki przestrzennej. Jak pisze Hensbergen: „Większość apologetów i krytyków [widzi w Gaudim – przyp. S.G.] samotnego geniusza – niezrozumianego, lekko szalonego, ekscentrycznego, ostatniego romantyka. W folklorze katalońskim Gaudi został sprowadzony do łatwo rozpoznawalnego typu – ascetycznego eremity architektury. […] Najbardziej powszechny mit mówi o tym, że przez ostatnie dwadzieścia lat życia mieszkał on i pracował w piwnicach Sagrada Familia – podczas gdy spał tam jedynie przez ostatnie sześć miesięcy” (s. 23). Ten mit, choć wydaje się nie mieć z prawdą wiele wspólnego, świetnie wpływa na niegasnącą popularność nie tylko dzieła, lecz także biografii architekta wśród krytyków i odbiorców na całym świecie. Twórcę Casa Milà zwykło się uważać za indywidualistę tworzącego poza wszelkimi grupami i nurtami. Hensbergen – wnikliwie badając katalońskie środowisko końca XIX i początku XX wieku – pokazuje, że było inaczej. Antonio Gaudi był częścią pokolenia zdolnych twórców – zarówno pisarzy, poetów, artystów, jak i architektów. Powszechnie przyjęło się mówić, że spod jego ręki wyszło dziewięć budynków w Barcelonie oraz trzy na pozostałych terenach Hiszpanii, jednak Gaudi był twórcą o wiele bardziej płodnym. W trakcie całej swojej kariery odpowiadał za kilkadziesiąt zamówień, choć niektóre nie opuściły ram bloku rysunkowego. Dyskusja na temat dorobku artysty i jego wkładu w rozwój architektury wzbudza prawie natychmiast spory, można jednak bez większych kontrowersji przyjąć, że jego twórczość da się podzielić na trzy okresy: wczesny eklektyzm, dojrzałość i schyłek. Niektórzy widzą w architekcie przedstawiciela Art Nouveau, inni lidera katalońskiej modernistas. Z pewnością jego dorobek nam – odbiorcom spoza Hiszpanii – nie wydaje się w żaden sposób polityczna, rodacy artysty silnie upolityczniają jednak jego dzieła.

Holenderski historyk sztuki zaprasza czytelnika do wspólnej podróży przez życie wielkiego architekta. I mimo że obserwujemy Gaudiego od dnia jego narodzin, to prawdziwych początków upatrywać należy w wycieczkach trójki młodych romantycznych chłopaków (Gaudi, Toda, Ribera), które miały pozwolić im na poznanie najważniejszych zabytków Katalonii. W ruinach klasztoru w Poblet narodzi się Antonio Gaudi – kreator nowego, bo skonstruowanego na zasadzie połączenia materii i przyrody, bajkowego i nieuchwytnego świata. To właśnie na tych gruzach Gaudi i Eduardo Toda oparli swoje wieloletnie, znakomite kariery. W każdym swoim projekcie architekt w sposób symboliczny będzie powracał do tamtych chwil, do tradycji i historii swojej ziemi. Autor biografii Gaudiego wyjątkowo wnikliwie przygląda się też życiu codziennemu ówczesnej Katalonii, w szczególności zaś religijnym nurtom, które mogły mieć wpływ na dojrzałe wybory artysty. Nie powinno to dziwić, biorąc pod uwagę towarzyszące beatyfikacji poruszenie. Kolejnym znamiennym wydarzeniem w życiu artysty była znajomość i współpraca z Eusebim Güellem, która pozwoliła mu – bez praktycznie żadnych ograniczeń – na ubranie w formę swoich wyobrażeń. Na finansowaniu pomysłów i prac architekta zyskał zresztą również sam inżynier i przedsiębiorca, zapisując się na stałe w historii. To dzięki temu tandemowi: zlecający-wykonawca Barcelona kojarzy się nam dziś przede wszystkim z architekturą Gaudiego.

A co sam biograf pisze o twórczości Katalończyka, za co go ceni, co sprawiło, że podjął się tak żmudnej, wieloletniej kwerendy? Dla Holendra największym wkładem architekta w zmianę rzeczywistości było „nieskończone bogactwo i szczodrość jego twórczości. Za eksplozją faktur, kolorów i nęcących wzorów kryją się złożone struktury i znaczenia. Żaden architekt w historii nie dał nam tak wiele przyjemności i radości” (s. 377-378). Wszystkim, którzy chcą się o tym naocznie przekonać, polecam najpierw lekturę książki van Hensbergena (bo dzięki niej można nauczyć się patrzeć uważniej), a potem wyprawę do Barcelony szlakiem samego Gaudiego.

Bez szaleństwa nie ma geniuszu
-Seneka

Gijs van Hensbergen podjął się bardzo trudnego zadania stworzenia kompletnej książki o jednym z najwybitniejszych architektów w historii. I nie chodzi wyłącznie o zmysł techniczny i dorobek budowlany Gaudiego, ale również jego zdolności do przekonywania innych do swoich fantastycznych pomysłów.

Książka Hensenberga z racji nierozerwalnych więzi jej głównego bohatera z Barceloną jest również opowieścią nie tyle o mieście co o całej Katalonii, jej historii, kulturze i mieszkańcach. Przez całe życie Gaudiego Barcelona ewoluowała, przeżywała rewolucje, pożary, fale migracji i czystki religijne. Popadała ze skrajnej religijności w świecką dominację. W całej tej burzy stałym elementem była architektura Gaudiego, szanowana i niemal nieruszona przez zmieniające się reżimy.

Od młodzieńczych lat Antoni przejawiał zdolności logistyczne i organizacyjne, wraz ze swoimi dwoma przyjaciółmi będąc nastolatkami opracowali plan doskonałego ośrodka kulturalno-turystycznego. Wizja zakładała odrestaurowanie zabytkowego klasztoru w Poblet. Oprócz pomysłu na muzeum, stworzeniu pamiątek, ośrodka religijnego kultu przyjaciele wymyślili system finansowy, miasteczko dla pracowników, formy zarobków i przepływu kapitału, a także propozycje promocji samego miejsca. Ich celem było stworzenie idealnej społeczności, opartej na zasadach wzajemnej pomocy i solidarności, złożonej z pracowników i ich rodzin. To teoretyczne planowanie będzie odbijało się echem w późniejszej pracy Gaudiego – artysta dzielił społeczeństwo na ludzi słowa i czynu, samemu stawiając się w tej drugiej grupie.

Gaudi był postacią wielowymiarową, szalenie ciekawą, zaskakującą polotem artystycznym. Z jednej strony miał na tyle siły by rozpocząć tak ważne projekty jak Sagrada Familia, czy Casa Mila, a z drugiej był na tyle słaby, że już po drugim odrzuceniu przez kobietę do końca życia pozostał bierny w relacjach z nimi, zmieniając się w bogobojnego, zamkniętego w sobie mizogina, stroniącego od damskiego towarzystwa. Miało to niebagatelny wpływ na jego twórczość i ascetyczny tryb funkcjonowania.

Gaudi tłumił w sobie dwie natury – jedną szaloną przejawiającą się w fantastycznej architekturze i niekonwencjonalnych rozwiązaniach konstrukcyjnych i drugą spokojną, mającą wydźwięk w jego religijności i niemal ascetycznym sposobie życia. Antoni był bardzo uniwersalnym artystą, nie dającym się zaszufladkować w żaden ruch artystyczny. W swoich dziełach wykorzystywał elementy architektury z całego świata, nawiązując do baroku, antyku, gotyku, rokoko, sztuki blisko i daleko wschodniej. Nigdy nie dawał się wciągać w spory polityczne, nie publikował manifestów, nie rościł sobie dodatkowych praw z racji bycia artystą, brak w jego życiu bardzo kontrowersyjnych kart – było to bardzo dziwne biorąc pod uwagę jak burzliwą twarz miała epoka w której żył i jak ważną rolę w życiu społecznym odgrywali artyści. Gaudi zajął się swoim poletkiem – z drugiego szeregu odmienił całkowicie obraz jednego z najwspanialszych miast na globie. Picasso mówił, że dzieło skończone to dzieło martwe, nie możemy zapominać o śnieżce rzuconej przez Gaudiego, która z biegiem lat zmieniła się w lawinę. Budowa katedry Sagrada Familia rozpoczęła się przeszło sto lat temu i nadal nie wiemy kiedy się skończy.Książka Hensbergena jest pięknie wydana, nie można przyczepić się do żadnego elementu wizualnego, doskonale dobrane fotografie, karykatury i obrazy dopełniają bardzo rzetelnie przeprowadzoną pracę badawczą holenderskiego pisarza. Gorzej jest z samym tekstem, pełnym nazwisk, terminologii architektonicznej, niezliczonych przypisach, opasłej bibliografii, historii Hiszpanii i Barcelony, w którym skromna postać Gaudiego trochę ginie. Nie mam najmniejszych wątpliwości, że Gaudi. Geniusz z Barcelony najbardziej przypadnie do gustu miłośnikom architektury, nie tylko tej z Katalonii, ale architektury samej w sobie. Wielokrotne nawiązania do historii Hiszpanii i Pabla Picasso zdradzają fascynacje pisarza.