"Idzie korytarzem i z pewną taką nieśmiałością, z empatią, ciepło kłania się każdemu studentowi. Zanim przejdzie, mija pół godziny, bo przy każdym się zatrzymuje, uśmiecha. To było dla nas niezwykłe, że taki autorytet, taka gwiazda może się tak zachowywać” – mówią o Jerzym Treli jego studenci.

Tak, właśnie o tym aktorze, który w całym swoim życiu zagrał w sumie ponad 350 różnych ról, w tym ponad 100 teatralnych. Z tym, że spektakle teatralne są grane wielokrotnie, czasem po kilkaset razy. Jako Konrad z Dziadów w reżyserii Swinarskiego na scenę wychodził 360 razy. Sztuka trwała trzy i pół godziny. Potrafił jednak doskonale zagrać nie tylko tak wymagającą rolę, ale i wiejskiego przygłupa. Generała i cwanego pijaczka. Nie umie tylko odpoczywać.

 „Ludzie robią mnóstwo przyjemnych rzeczy: piją wódkę, podrywają dziewczyny, a Trela tylko gra, gra i gra. Maniak jakiś” – podsumował go Jan Nowicki.

Takiego Jerzego Trelę okrywamy w książce Beaty Guczalskiej Trela.  Pokazuje ona go nie tylko jako aktora, który ponad 50 lat obecny jest w teatrze, filmie i telewizji, ale i człowieka – to jego pełny, wielowymiarowy portret, choć jest osobą, którą niełatwo opowiedzieć. Bo Trela to żaden intelektualista, nie lubi gadania o myśleniu.  Jego głęboka mądrość wyraża się w działaniu, w pracy, w stosunku do ludzi i życiowych zadań. Dlatego sylwetkę tego człowieka, kreśloną w słowach trzeba lepić z okruchów wypowiedzi, które nie wprost ujawniają rodzaj myślenia, ze sposobu rozwiązywania zadania, jakie stawia rola, z opowieści współpracowników.

Ale to także książka, dzięki której można poczuć klimat na deskach teatru i przed kamerą. I taka, która trochę odczarowuje zawód aktora. Jerzy Trela dziesięcioletnie granie Konrada i związane z tym upadki na deski sceniczne przypłacił urazami kręgosłupa. A każda rola to ogromny wysiłek fizyczny i psychiczny. Praca od rana do wieczora, a wieczorem…znów praca, kiedy trzeba zagrać ciężki spektakl.

„Jestem jeszcze w miarę silny, młody, ale jak długo tak można?” – skarżył się w 1975 roku Jerzy Trela. Wszelkie dostępne źródła pokazują jednak, że przez następne 30 lat niewiele się w tym względzie zmieniło. Chyba jednak warto było – dla tych chwil lotu, natchnienia, wstąpienia w inny wymiar, które podobno czuje każdy aktor. Nawet jeśli pojawią się w jednej roli na dziesięć, i tak się na nie czeka.

Jak napisać biografię aktora, który z zasady nie zdradza tajników swojej pracy, a życia prywatnego broni przed dziennikarzami jak lew? Beata Guczalska w rozmowie z Magdaleną Śniecińską tłumaczy, jak jej się ta trudna sztuka udała.
 

Podobno już kilku autorów przed Panią zabierało się za pisanie książki o Jerzym Treli, ale ostatecznie to Pani monografia ukazuje się jako pierwsza. Na czym według Pani polega trudność pisania o Jerzym Treli?

To taka sama trudność jak w ogóle pisania o aktorach: sztuka aktorska jest trudno uchwytna, nie da się jej oddzielić zarówno od prywatnej osoby wykonawcy, jak i napisanej przez dramaturga czy scenarzystę postaci. Kiedy mówi się i pisze o aktorze, nie do końca wiadomo, czy mówimy o nim jako o człowieku, czy jako o artyście rozwiązującym postawione przed nim zadania twórcze.

Jednak w przypadku każdego artysty dokładają się trudności jednostkowe, związane z osobowością tej konkretnej osoby. Jeśli chodzi o Jerzego Trelę, do sforsowania były dwie rzeczy. Jerzy Trela nie zdradza tajników swojego sposobu pracy, nigdy nie mówi, w jaki sposób przygotowywał się do roli, jak dobierał się do zadania twórczego stawianego przez autora sztuki albo reżysera. Opowiada dużo o sprawach związanych z teatrem, ale na zasadzie anegdot czy informacji wokół przedstawienia, jego odbioru, reakcji widzów, itp. Natomiast nigdy nie wypowiada się o samym procesie pracy.

Po drugie Jerzy Trela ma bardzo restrykcyjne założenia dotyczące sfery prywatnej – niełatwo w tym względzie coś z niego wydobyć i fakt, że jest w książce w ogóle rozdział (krótki wprawdzie) poświęcony rodzinie, uważam za sukces – ale był on efektem długich negocjacji.

Półki księgarskie zapełnione są biografiami aktorów i innych sławnych osób. Tymczasem Pani pisze, że „sztuka aktorska nie jest łatwa do opisania”. Jak więc Pani pracowała nad tą książką?

Biografia i opisanie czyjejś sztuki to dwie różne sprawy. Dziewięćdziesiąt procent książek o artystach dotyczy właśnie ich biografii: gdzie się urodzili i wychowali, kto ich ukształtował, jakie mieli relacje z reżyserami, partnerami scenicznymi i życiowymi, i tak dalej. Sama sztuka aktorska bardzo rzadko jest przedmiotem analizy. Ona jest bardzo trudno dostrzegalna, mówi się, że aktor świetnie coś zagrał, ale jak to zrobił? Dlaczego właśnie on jest tak przekonującym bohaterem? Większość ludzi sądzi, że aktor wypadł dobrze, bo pasuje do roli i dlatego jest wiarygodny. Tymczasem wielcy aktorzy grają przecież bardzo rozmaite role, i właśnie zaskakują tym, że potrafią być przekonujący w roli, która niby do nich „nie pasuje”.

Aktorzy, jak zauważyłam, dosyć pilnie strzegą swoich sekretów. Między sobą dobrze wiedzą, jak inny aktor coś zrobił: pauza, intonacja, spojrzenie, gest, czyli rzeczy, które w naszym odbiorze są „naturalne”, składają się na ich warsztat, którego – obserwując kolegów – są świadomi.

A praca nad książką? Trzeba oglądać, oglądać i jeszcze raz oglądać: filmy, przedstawienia, zapisy spektakli teatralnych, spektaklu Teatru Telewizji. Po obejrzeniu kilkudziesięciu rysuje się obraz nie tylko osoby, ale również jej aktorstwa, to znaczy indywidualnego, charakterystycznego tylko dla niej sposobu kreacji postaci. Druga sprawa to lektura wywiadów i opracowań, recenzji prasowych (jest ich milion!) świadczących o odbiorze. Trzeci obszar działań to rozmowy: z samym Jerzym Trelą i z bliskimi mu ludźmi (zawodowo, nie prywatnie – nie rozmawiałam z nikim z rodziny, takie było założenie: że książka nie dotyczy spraw prywatnych.)

Ostatni etap pracy polega na przemyśleniu kompozycji (to kluczowy moment), a następnie przetworzeniu własnej wiedzy na zdania, które mają podmiot, orzeczenie, odpowiednie epitety, wynikają jedno z drugiego…

„Jurek to zwyczajność przy nadzwyczajności” – mówił o swoim przyjacielu Jerzy Bińczycki; Anna Dymna podsumowuje: „Woda jest woda, ogień jest ogień, Jurek jest Jurek. Po prostu”; „Pensjonarskie zakochanie zmieniło się w skończony szacunek i kult tego Mojego Rektora” – wspomina Dorota Segda. Jak do pomysłu pisania książki odnieśli się jego najbliżsi znajomi i przyjaciele?

Bardzo entuzjastycznie – właściwie byłam nieco wzruszona tym, że wiele osób chciało coś opowiedzieć, miało taki pozytywny impuls, żeby ich głos dołożył się do portretu Treli. Dowodzi to nieprzeciętnych więzów emocjonalnych, łączących Jerzego Trelę z ludźmi, z którymi pracował. Widać, że w środowisku teatralnym funkcjonuje on jako ktoś absolutnie wyjątkowy, nieprzeciętny, darzony szacunkiem i miłością.

Jerzy Trela jest aktorem wszechstronnym – podsumowując jego grę odwołuje się Pani do słów z szekspirowskiego Hamleta: „Żaden Seneka nie jest dla nich za ciężki, ani Plaut za lekki”. Jak Pani myśli, co sprawia, że Jerzy Trela świetnie sprawdza się w tak różnych rolach?

Chyba decyduje o tym rzetelność, z jaką podchodzi do każdej granej postaci. Mam wrażenie, że bierze postać od środka, to znaczy wnika w specyficzne motywacje tej osoby, próbuje ją rozgryźć, zrozumieć, i potem staje się niejako jej rzecznikiem. Występuje w jej imieniu. Ponadto trzeba wspomnieć, że Jerzy Trela ma niesłychane wyczucie formy – kończył Liceum Plastyczne, myślał o studiach w Akademii Sztuk Pięknych – a konsekwencją tego jest również świetne posługiwanie się różnymi konwencjami. Inaczej buduje postać groteskową lub komiczną, inaczej dramatyczną w rodzaju bohatera wielkich dzieł klasycznych (jak Dziady czy Wyzwolenie), a jeszcze inaczej – realistyczną, środkami wymaganymi, na przykład, w filmie.

Pisze Pani, że „rola jest wypadkową twórczych dążeń wielu osób, rodzi się ze zderzenia wizji autora, reżysera i samego wykonawcy”. Jerzy Trela pracował z największymi twórcami, m.in. Konradem Swinarskim, Jerzym Jarockim, Andrzejem Wajdą, Jerzym Grzegorzewskim, Krystianem Lupą, Kazimierzem Kutzem. Którego z nich ceni najbardziej? Z kim pracowało mu się najlepiej?

Nie da się odpowiedzieć na to pytanie – często w teatrze czy w filmie pracuje się bardzo dobrze z jakimś reżyserem, ale efekt artystyczny nie jest powalający. I odwrotnie – nieraz męka podczas prób owocuje znakomitym efektem. Inna sprawa, to czy aktor i reżyser prywatnie się lubią – na ogół wzajemna sympatia owocuje pozytywnym rezultatem artystycznym, ale też niczego nie gwarantuje.

Dobry aktor od każdego potrafi wziąć cenne nauki i wskazówki. Niewątpliwie w przypadku Jerzego Treli decydujące okazało się spotkanie i współpraca z Konradem Swinarskim – aktor przyznaje, że Swinarski ukształtował go jako artystę, ale też w dużej mierze jako człowieka.
Całkiem inny charakter miały przedsięwzięcia podejmowane z Jerzym Grzegorzewskim od tych, w których Trela pracował z Kutzem. Grzegorzewski i Kutz to zupełnie odmienne osobowości, inaczej skonstruowani ludzie, inne były ich cele. We współpracy z jednym i z drugim Trela odnosił wielkie sukcesy. Czy można powiedzieć, że któryś z nich był dla niego ważniejszy? Nie odważyłabym się na taki wniosek.

Podobno „prawda” to słowo najlepiej charakteryzujące sposób gry Jerzego Treli. W jaki sposób przygotowuje się on do ról?

Jak już wspominałam – tego nie zdradza. Więcej mówią o tym relacje współpracowników. Coś w sobie gryzie na boku, coś rozważa, przymierza się… Ale jakoś dyskretnie, nie pokazuje tego. Anna Dymna, która grała z nim bardzo dużo, zauważyła, że nieraz stan psychofizyczny postaci przenosi się wprost na organizm Treli. Jak postać jest w stanie choroby, to Trela też naprawdę choruje. Może stymuluje do tego podświadomie swój organizm?

Na pewno podchodzi do postaci bardziej od wewnątrz: próbuje wniknąć w jej dążenia i wyobrażenia, zrozumieć, dlaczego działa tak, a nie inaczej. Trela raczej nie buduje postaci poprzez drobiazgowe obserwacje zewnętrzne, nie gromadzi w roli jakichś rodzajowych szczegółów. Raczej ogarnia postać mocnym chwytem.

A Pani? Którą rolę Jerzego Treli ceni Pani szczególnie?

Znam z oglądania ponad setkę ról Jerzego Treli. Nie umiem z tego wybrać jednej. Na pewno wspaniały był Konrad z „Wyzwolenia”. Bardzo cenię dwie role z przedstawień Jerzego Jarockiego: Ojca w Ślubie i Mefista w Fauście. Z repertuaru Jerzego Grzegorzewskiego absolutnie genialny był Trela jako Samuel w „Sędziach”, mnie osobiście wzruszał też jako Prospero w Morzu i zwierciadle. Ale uwielbiam też role komediowe Treli: w Rodzinie Słonimskiego w reżyserii Kutza i w Zemście Fredry w reżyserii Olgi Lipińskiej (to teatry telewizji). No i szalonego menela w Aniele w Krakowie.

Jako rektor szkoły teatralnej w Krakowie Jerzy Trela często spotykał się z olbrzymią sympatią ze strony swoich studentów. Jak on sam traktuje pracę dydaktyczną z młodymi adeptami sztuki aktorskiej?

Mam wrażenie, że praca pedagogiczna – na ogół niedoceniana – jest jedną z ważniejszych spraw w zawodowym życiu Jerzego Treli. Bardzo wiele czasu i energii poświęcił uczelni – jako instytucji, ale także osobiście studentom. Indywidualnym ludziom, którym chciał jak najwięcej przekazać, i których wspierał również po ukończeniu studiów. Oprócz wspaniałych scen przygotowywanych na egzaminy Jerzy Trela wyreżyserował także wiele przedstawień dyplomowych – zawsze było w nich widać talenty i predyspozycje młodych aktorów.

Przy całej wielkości ról, kreacji aktorskich, które tworzy, jest człowiekiem zachowującym życie prywatne dla siebie. Jednak udaje się Pani przemycić w książce informacje o dzieciństwie, latach młodości, fakty z życia rodzinnego. Czy łatwo rozmawiało się z Pani bohaterem o takich sprawach?

Rozmawiało się łatwo i przyjemnie – Jerzy Trela, wbrew pozorom, nie jest człowiekiem zamkniętym, cudownie opowiada, uwielbia różne zabawne anegdoty. Ale tych swoich opowieści nie pozwala umieścić w książce – przeznacza je dla przyjaciół albo osób zaufanych, dla swojego kręgu prywatnego. Absolutnie nie chce, by tworzyły jego wizerunek publiczny. Powtarza, że jego życie prywatne i rodzina nie są na sprzedaż. Ma duży dystans do współczesnych praktyk wykorzystywania informacji osobistych dla rozgłosu medialnego.
Więc szczerze mówiąc mam wiele materiału, którego nie mogę wykorzystać. Nie ubolewam nad tym, przeciwnie – czuję się zaszczycona, że Jerzy Trela przekazał mi wiele barwnych opowieści nie po to, aby robić z nich użytek.

W dzisiejszych czasach, w których popularność aktora oznacza bycie bohaterem portali plotkarskich i prasy brukowej, Jerzy Trela raczej się nie odnajduje. A jednak publiczność go uwielbia. Na czym polega więc tajemnica jego popularności?

Może właśnie na tym, że się nie lansuje? Publiczność, wbrew pozorom, umie docenić także szlachetną powściągliwość. Ale myślę, że tajemnica polega na czym innym: postaci, jakie tworzy, są do bólu wiarygodne, a Trela umie nas, widzów, przekonać do ich punktu widzenia. Jego bohaterom wierzymy, ale

Jak stworzyć fascynującą opowieść o artyście wielkim, jednak każdym gestem i słowem zaświadczającym o własnej zwyczajności? Zdarzyło mi się wielokrotnie rozmawiać z Jerzym Trelą. Nie zapomnę, jak przestraszył się, gdy zaproponowałem mu spotkanie na radiowej antenie. – Co? Ja mam o sobie mówić przez godzinę – odrzekł z niedowierzaniem, że to w ogóle możliwe. A potem było fascynująco, choć Trela wiele ze swoich odpowiedzi poprzedzał długimi chwilami milczenia. I mimochodem dał mi lekcję – tego, jak wiele w rozmowie z drugim człowiekiem może znaczyć cisza.

Najpopularniejszym ostatnio gatunkiem literackim stał się wywad rzeka. A wśród wywiadowanych przeważają aktorzy. Odnoszę wrażenie, że niedługo zabraknie artystów, którzy jeszcze o sobie nie opowiedzieli. Oczywiście w tym morzu zdarzają się perły. Choćby rozmowa Marcina Mastalerza z Piotrem Fronczewskim. Znać, że wybitny aktor przed odsłonięciem się bardzo się wzbraniał, a jednak mur skruszał i powstała rzecz do połknięcia jednym tchem.

Zdarzyło mi się wielokrotnie rozmawiać z Jerzym Trelą. Nie zapomnę, jak przestraszył się, gdy zaproponowałem mu spotkanie na radiowej antenie. – Co? Ja mam o sobie mówić przez godzinę – odrzekł z niedowierzaniem, że to w ogóle możliwe. A potem było fascynująco, choć Trela wiele ze swoich odpowiedzi poprzedzał długimi chwilami milczenia. I mimochodem dał mi lekcję – tego, jak wiele w rozmowie z drugim człowiekiem może znaczyć cisza.

Oczywiste więc było, że wywiad rzeka z Jerzym Trelą nie powstanie. Nie ten charakter, nie ten temperament – opowiadać o sobie, siebie samego stawiać w centrum świata? Jedyne zatem, co było możliwe, to napisać o Treli bez jego udziału, a i to karkołomne zadanie. Jak bowiem ująć fenomen wielkiego aktora, który mówi o sobie z chroniczną niechęcią, trzyma się w kącie, nie uczestniczy w środowiskowych grach, cały spełnia się wyłącznie na scenie albo – zbyt rzadko – na planie filmowym? Po przedstawieniu zakłada zaś wyświechtaną kurtkę i przemierza szybkim krokiem krakowski Rynek, kierując się w stronę domu. Pytany zaś, o czym myśli przed wejściem na scenę, odpowiada prosto z mostu: –Żeby nie walnąć się w łeb. Trudno o misję w większym stopniu skazaną na porażkę. Chyba że dotknie się tajemnicy Treli, która kryje się za pooraną bruzdami twarzą do podrobienia. To jest jedyna droga.  I właśnie tak zrobiła Beata Guczalska.

Wiadomo jedno – że trzeba Trelę otwierać krakowskim kluczem. Guczalska mieszka w Krakowie, w tamtejszej PWST wykłada i pełni kolejne ważne funkcje, krakowskie teatry zna jak własną kieszeń i od lat opisuje. Ważniejsze jednak, że bez podejrzanego opiewania podwawelskiego genius loci umie Kraków  rozszyfrować. To było widać w jej poprzednich książkach, gdzie pojawiał się w tle – w świetnej monografii Jerzego Jarockiego i fundamentalnej pracy "Aktorstwo polskie. Generacje". Tym razem Kraków staje się miejscem akcji historii Jerzego Treli, co oczywiście nie jest bez znaczenia. Daje bowiem tło do wierności. Na przykład Staremu Teatrowi, gdzie pracował przez ponad czterdzieści lat. No i ludziom, bo przyjaźnie ze swymi najbliższymi zawsze miały dla Treli szczególne znaczenie. Nie przypadkiem na koniec książki mówią o artyście przyjaciele – Anna Polony, Anna Dymna, Dorota Segda, Józef Opalski, Stanisław Radwan. Podkreślają, że Trela przez lata stał się częścią ich własnego pejzażu. Nie da się o kimś piękniej powiedzieć.

Książka Beaty Guczalskiej nie jest na szczęście naukowym opracowaniem, nie trafi tylko do wąskiego grona specjalistów. To potoczysta gawęda najpierw o człowieku, z jego nawykami i słabościami, a dopiero potem o artyście sceny. Nie znaczy to jednak, że autorka prześlizguje się po sztuce swego bohatera w obawie, że rozmowa z czytelnikiem o aktorstwie będzie dla niego zbyt mało atrakcyjna. Przeciwnie, Guczalska przygląda się z bliska początkom Treli w teatrze, aby w ten sposób dojść do najważniejszych dla niego życiowych spotkań. Z Konradem Swinarskim, Jerzym Jarockim, Jerzym Grzegorzewskim. Każdy dał mu coś innego i coś innego od aktora wziął. Rozdział o Swinarskim przeradza się w historię teatralnej wspólnoty, jaką zbudował on na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych w Starym. Analiza ról u Jarockiego zasadza się na żelaznej dyscyplinie formalnej i intelektualnej, której wymagał od współpracowników wielki reżyser. Fragmenty o Grzegorzewskim, podobnie zresztą jak te o Swinarskim, cechuje trudna do uchwycenia czułość. Czułość ludzka i czułość szukania bez żadnych reguł, w jakimś przedziwnym locie.

Bada Guczalska sposoby aktorskich przemian Jerzego Treli, uważanego za przeciwieństwo choćby Tadeusza Łomnickiego. Legendarny gigant do każdej roli zmieniał się wręcz fizycznie, czasem był nie do rozpoznania. Trela zostawał taki sam, ale to nie przeszkadzało mu grać postaci skrajnie różnych, na przeciwległych strunach ludzkich emocji i barw. Nie stroni od opisywania kosztów tego zawodu. Alkohol? Był, było go dużo. Ale nie sprawił, by Trela stał się niewiarygodny, by coś kiedyś gdzieś zawalił. Książka Guczalskiej przejmuje, bo daleka jest od okolicznościowej laurki.

Beata Guczalska, autorka książki Trela, stworzyła na kilkuset stronach fascynujący portret jednego z najwybitniejszych współczesnych aktorów, Jerzego Treli, który niechętnie udziela wywiadów, a jeszcze rzadziej mówi o sobie. Ale nie tylko dlatego warto zdobyć tę publikację. Dziś publikujemy jej fragment. 

Najsilniej zapada w pamięć twarz Jerzego Treli. Charakterystyczna, bardzo wyrazista, nie do pomylenia z żadną inną. Twarz o ciemnym kolorycie, mroczna, z wiekiem coraz bardziej poorana bruzdami. Dwie poziome na czole, dwie pionowe wzdłuż nosa, bruzdy pod oczami i wokół ust. Wydatny, sporych rozmiarów nos, nieco zakrzywiony u nasady, usta z lekko wysuniętą dolna wargą, nadającą – wraz z opuszczonymi kącikami ust – tej twarzy wyraz goryczy, sceptycyzmu, zaciętości. Ale najważniejsze są oczy, pod bardzo ciemnymi, mocno wysklepionymi ku górze łukami brwi. Duże, jasnoszare, czasem przybierające odcień błękitu, czasem zieleni – w zależności od światła, od rejestrującej taśmy, a najbardziej od rodzaju roli. Czasem te oczy wydają się zupełnie ciemne, wbrew stanowi faktycznemu. 

Ta szlachetna, nieco posępna – czasem nawet demoniczna – twarz jest przeważnie nieruchoma. Świetnie pasuje do jej charakterystyki sytuacja ze Ślubu Gombrowicza: Pijacy chcą pobić Ojca, dać mu w mordę, ale jakoś się nie udaje, bo ów bardzo nieruchomą ma mordę. Mordę ma jak dom, jak ksiądz ma mordę!. W genialnej interpretacji scenicznej Jerzego Jarockiego ten pojedynek między Ojcem i Pijakiem rozgrywali Jerzy Trela i Krzysztof Globisz. 

Z charakterystyczną, jedyną w swoim rodzaju twarzą (podobnie mocną i oryginalną twarz miał Gustaw Holoubek) związany jest głos. Niski, idący z głębi, jakby wydobywał się ze studni. Potrafi być potężny, brzmieć mocno i szeroko – zagarnia wtedy całą przestrzeń teatralną, wypełnia ją wibracjami niczym grające organy. Gdy jednak Trela w studiu nagrywa poezję, jego głos staje się bardzo intymny, ściszony – choć pod spodem wyczuwalne są drgania, i wydaje się, jakby na źródło dźwięków o ogromnej mocy ktoś narzucił gruby koc. Koledzy aktorzy z nutą zazdrości mówią, że przez ten głos wszystko, cokolwiek Trela powie, wydaje się od razu ważne, mądre, nadzwyczaj głębokie… 

W szkole teatralnej sugerowano mu, że ma głos niepasujący do sylwetki, zbyt niski w stosunku do wzrostu, i należałoby go ćwiczeniami podwyższyć. Uparł się i naturalny głos obronił.

Istotnie, wyrazista twarz i ciemny barytonowy głos łączą się z niepokaźną sylwetką. Pierwsze podejście Treli do aktorstwa, wizyta w poradni dla kandydatów w szkole filmowej w Łodzi skończyła się komentarzem, że z takim wzrostem raczej nie ma co ubiegać się o przyjęcie. Tymczasem giganci tej sztuki często bywają niewysocy: Stefan Jaracz i Tadeusz Łomnicki, Charlie Chaplin i Al Pacino… Właśnie tacy są najczęściej na scenie gejzerami energii. Trela ma sylwetkę szczupłą i zwartą, w sumie drobną – czego na scenie, rządzącej się innymi prawami optyki, w ogóle nie widać. Porusza się dość sztywno, ruchy ma kanciaste – niewiele jest w nim typowej dla jego profesji giętkości i miękkości. 

Twarz, głos, sylwetka – są składnikami aktorskiego instrumentu, na którym gra się za pomocą talentu, przy wydatnym wsparciu osobowości. W odróżnieniu od wirtuozów muzyki, którzy otrzymują gotowego stradivariusa, aktor musi ten swój instrument sporządzić sam, obrobić wyjściowe warunki niczym rzeźbiarz kloc drewna. Rodzaj materii jest dany, musi być ona odpowiednio szlachetna, ale kształt, jaki się z niej wydobędzie, zależy od artysty. Mówi się, że w pewnym wieku człowiek odpowiada za swoją twarz – aktorów dotyczy to znacznie bardziej niż innych ludzi. Twarz Treli to twarz-znak, w jej bruzdach są wyryte pokłady doświadczenia i wiedzy o człowieku. Nie takiej, jaką da się przekazać w słowach; tej, która wrasta głęboko w duszę i jest widoczna w spojrzeniu, w ułamkowej reakcji, w grymasie ust. W barwie głosu i w rytmie ruchu.

Osobowość, dla której ciało aktora jest wehikułem, zdaje się ważniejsza niż talent. Co roku szkoły aktorskie opuszczają liczne talenty; niewiele z nich stanie się w świecie filmu i teatru aktorami wybitnymi. Osobowość jednak opisać najtrudniej. Można jedynie, dobierając odpowiednie słowa, stworzyć jej mglisty profil. W odniesieniu do Treli mogłyby coś mówić takie, jak: cierpliwość, wytrwałość, upór. Dokładność, rzetelność pracy, uczciwość, umiejętność odróżnienia prawdy. Mordercza pracowitość. Pokora i umiejętność kompromisu – zawód aktora wiele jej wymaga, z czego nie zdają sobie na ogół sprawy widzowie. Aktor wypowiada wymyślone przez kogoś innego słowa, musi dostosować się do koncepcji reżysera, uwzględniać i realizować tegoż reżysera uwagi, nawet jeśli się z nimi nie zgadza… Reżyserzy pracujący z Trelą doceniają komfort tej pracy: wiedzą, że mają do czynienia z kimś, kto nie będzie bojkotował ich koncepcji, ale w najlepszej wierze działał dla dobra spektaklu; nie będzie wchodził w konflikty, a najwyżej coś mruknie pod nosem. Gdyby można osobowość Treli do czegoś porównać, to chyba do bryły szlachetnego kamienia. Ten kamień jest niezmienny, może być opoką albo przeszkodą. Można na nim budować, mając pewność jego właściwości. 

Przez jedną z ról musiał czekać na mieszkanie dłużej o dwa lata. Przed jednym ze spektakli, pękły mu wrzody żołądka. Sam o sobie mówi, że w teatrze jest, w kinie bywa. Jest jednym z najbardziej charakterystycznych polskich aktorów. O Jerzym Treli rozmawiam z autorką jego biografii, Beatą Guczalską. 
 
Z książki wyłania się obraz Jerzego Treli, który niechętnie opowiada o swoim życiu. Jak udało się go Pani przekonać, żeby współuczestniczył przy tworzeniu książki o sobie?

Myślę, że już zgoda na powstanie tej książki – uzyskana przez Wydawnictwo Marginesy – zakładała pewną formę współpracy. Mam wrażenie, że pan Jerzy Trela troszkę się poczuł za książkę współodpowiedzialny… a także chciał mieć wpływ na pewne jej części i informacje, których nie mogłabym znaleźć w innych źródłach.

Jak wyglądały wasze spotkania?

Było gorąco… w najzupełniej dosłownym sensie, bo większość spotkań odbywała się latem, które w tym roku było wyjątkowo upalne. Jerzy Trela jest zapracowanym człowiekiem, miał czas wtedy, kiedy z powodu letniej przerwy urlopowej nie ma prób ani spektakli. Ale my przeważnie siedzieliśmy w typowo krakowskiej, bardzo miłej piwnicy, konkretnie w Klubie Aktorów „Loża” przy Rynku Głównym. Pan Trela wcale nie jest milczkiem, na jakiego być może czasem wygląda. Potrafi godzinami opowiadać niezwykle zajmujące rzeczy.

W książce opisuje Pani wiele sytuacji anegdotycznych, np. gdy przez rolę w „Rozmowach przy wycinaniu lasu”, Jerzy Trela musiał czekać dłużej na przydział mieszkania, bo sztuka nie spodobała się prezesowi spółdzielni mieszkaniowej (tytułowy cytat pochodzi właśnie z rozmowy Jerzego Treli z prezesem spółdzielni). Które anegdoty wspomina Pani najmilej?

No cóż, prawdę powiedziawszy, te najsmakowitsze nie znalazły się w książce. Mam wiele takich wspaniałych opowieści, rozpoczynanych frazą „ale tego niech pani nie pisze”. Jerzy Trela nie tylko jest sam wspaniałym opowiadaczem, ale też ich źródłem. Kiedy w jakimś towarzystwie mówiłam, że piszę o Treli, zaraz ktoś się odzywał „a ja mam taką wspaniałą anegdotę o Jurku”. Może kiedyś Jerzy Trela zgodzi się na opublikowanie jakiejś relacji o sobie nie całkiem serio, i wtedy wszystkie te anegdoty się przydadzą.

„Aktor z gorączką ma grać, aktor jest od tego, żeby grał z gorączką”. Jerzy Trela wymaga od siebie, ale też od innych?

Od siebie przede wszystkim. W każdym razie nie uważa, że choroba, nawet poważna, jest wystarczającym powodem, żeby nie zagrać spektaklu. Ani rozmaite trudne, a nawet dramatyczne okoliczności życiowe. To taki znany od czasów przedwojennych aktorski heroizm, forma etyki tego zawodu: cokolwiek by się działo, nie można zawieść publiczności. Liczne są historie na temat tego, w jakich sytuacjach Jerzy Trela mimo wszystko grał, nieraz ledwie żywy. Ale umierający na raka Osterwa też grał, a w kulisach siedzałł lekarz z zastrzykami morfiny, podawanymi w trakcie spektaklu.
Siłą rzeczy takie wymagania od siebie przenoszą się więc również na scenicznych partnerów, studentów – choć nigdy w takim natężeniu. Zwłaszcza wobec studentów Jerzy Trela bywał nadzwyczaj wyrozumiały.

Dla ludzi z zewnątrz, zawód aktora jest zawodem niewymagającym zbyt dużego nakładu pracy. Ot, wychodzi na scenę i gra. Proszę powiedzieć o problemach i chorobach, z którymi zmagają się aktorzy.

Aktorzy, którzy odnieśli tak zwany sukces, czyli grają dużo, cierpią z powodu notorycznego przemęczenia i przepracowania. Nie zdajemy sobie sprawy, że często aktorzy pracują na etatach w teatrach, muszą więc łączyć pracę w filmie czy telewizji z grafikiem przedstawień. Toteż dojeżdżają na plan filmowy nocą, a po zdjęciach wstają o świcie, by zdążyć na pociąg i wrócić na wieczorne przedstawienie. Stąd taka liczba wypadków samochodowych w tej branży. Anna Dymna, wożona tak po nocach do filmu, zaliczyła chyba trzy.

Wymagania roli często obejmują ryzykowne operacje ruchowe, więc aktorzy są bardzo mocno narażeni na rozmaite urazy, przede wszystkim kręgosłupa i kolan. Przechodzą operacje, leczą się, przekazują sobie nazwiska dobrych specjalistów.

Aktorstwo jest ponadto zawodem, który wymaga jednoczesnej wrażliwości i wielkiej odporności psychicznej. To trudne połączenie. Grają przedstawienia wieczorami, rozwibrowany organizm niełatwo zapada w sen, a rano trzeba wstać na próbę albo zdjęcia. Wielu aktorów popada w alkoholizm, nierzadkie są kłopoty psychiczne. To w największym skrócie.

Aktorzy pracują w teatrze, a zarabiają w filmach?

Tak było chyba od zawsze, czyli od początku filmu, również w czasach PRL-u. Teatr daje stabilną pensję, ale na pewno nie jakieś znaczące dochody. Ale kto nie pracuje w teatrze, ten bardzo rzadko dochodzi w aktorstwie do najwyższego poziomu. No i na scenie aktor jest panem samego siebie, komponuje i kontroluje swoją rolę, nawiązuje żywy kontakt z publicznością. W filmie rola zależy często od montażysty. Nieraz większość scen zagranych przez aktora i tworzących jego rolę zostaje usunięta przez reżysera – coś tam nie pasuje, jest za długie, więc się skraca. Decydują nieraz umiejętności operatora kamery… Na scenie aktor jest królem.

W podziękowaniach pisze Pani, że nie mogła skorzystać ze wszystkich opowieści. Jerzy Trela zabronił, czy sama Pani uznała, że nie wypada ich użyć?

Wspominałam już o tym przy okazji anegdot. Nie, Jerzy Trela oczywiście niczego mi nie zabraniał. Po kilku rozmowach sama mogłam się zorientować, czego by nie zaakceptował. A zasadą pracy nad książką był pewien współudział jej bohatera. Krótko mówiąc, szukaliśmy konsensusu.

Pozwoli Pani na prywatne pytanie. Pani mąż jest pisarzem – jak się żyje pod jednym dachem ludziom z tej samej branży? Pomagacie sobie, inspirujecie, jesteście pierwszymi swoimi czytelnikami?

Inspiracje są całkowicie indywidualne. Natomiast pomoc i przede wszystkim wzajemne czytanie napisanych kawałków – są jak najbardziej praktykowane. Ale najważniejsze jest chyba wielogodzinne wysłuchiwanie gadania drugiej strony na temat tego, o czym się pisze.

Pracuje już Pani nad kolejną książką? Proszę zdradzić o kim najbardziej chciałaby Pani napisać.

Spośród aktorów współczesnych byłby to Jerzy Radziwiłowicz. Fascynuje mnie również Tadeusz Łomnicki, genialny aktor, o którym można by napisać kilka książek, z różnych perspektyw. Ostatnio zajmuję się również Konradem Swinarskim – to absolutnie wybitna, nieprzeciętna osobowość żyjąca dodatkowo w niezwykle dramatycznych czasach. Wspaniały temat na książkę.