Kryminał, dreszczowiec, książka-makabreska. Jej akcja umieszczona została w mieście kojarzonym z największą w historii II wojny światowej masową zbrodnią. Połączenie mrocznej przeszłości z fikcyjną opowieścią o tajemniczych morderstwach było ryzykowane. Ale ten zabieg tym razem należy do udanych. I może być kluczem do pisania o Oświęcimiu również w taki sposób.

Autor powieści wykorzystuje nazwę Oszpicyn. Tak właśnie mniejszość żydowska nazywała Oświęcim. Wracamy tam 50 lat po makabrycznej zbrodni. Bohaterem książki jest Wojciech Jaromin, dociekliwy dziennikarz, którego fascynuje nie przeszłość tego naznaczonego już dostatecznie przez historię miejsca, a teraźniejszość.

A to dzięki całej, przerażającej serii wypadków, których - jak się okazuje - sprawcami są dzieci. Wyobraźnia Zajasa idzie jeszcze dalej. Do tej opowieści wprowadza… szczury, które atakują ludzi.

"Oczywiście! Szczury. – Jakie szczury? – Te, co pogryzły panią Jancię w rękę. Na zapleczu. Pokazywała mi bandaż. Musiała zdezynfekować spirytusem. Trzy ją ugryzły naraz, jak sięgała do skrzyni z jabłkami" - czytamy w jednym z rozdziałów.

Przerażeni mieszkańcy Oszpicyna-Oświęcimia nie potrafią już dłużej hamować strachu. Ogarnia ich panika. Kolejne opowieści o makabrycznych wydarzeniach potęgują niepewność. Miasto powoli przestaje być dla nich domem, a staje się miejscem przeklętym. Jest jeszcze jedna obsesja. Stoi za nią gorączka złota. Ta ostatnia owładnęła wyobraźnią mieszkańców Oszpicyna. Plotki o tym: kto, ile i gdzie wykopał drogocenne skarby, przekazywane są z ust do ust - niczym gminna opowieść.

Mówi się o złotonośnych działkach, miejscach pochówku, w których również zakopano złoto. Miało ono należeć do oświęcimskich Żydów. Skrywali je na terenie miasta oraz wokół. Wierząc, że wrócą po skarby, kiedy będą już wolni. Odgłos, jaki wydaje drogocenny kruszec, jego żywy kolor, a przede wszystkim możliwości, które stwarza szczęśliwym znalazcom, pobudza wyobraźnię oszczpican.

Krzysztof Zajas to literaturoznawca, kulturoznawca, tłumacz oraz profesor polonistyki na Uniwersytecie Jagiellońskim. Jest autorem kryminalnej "trylogii grobiańskiej", w skład której wchodzą: Ludzie w nienawiści, Mroczny krąg i Z otchłani. Sam przyznaje, że do jego ulubionych twórców należy Stephen King. Bez trudno można to dostrzec w jego prozie.

Jednak Zajas pozostaje autorem całkowicie oryginalnym. Trudno jednoznacznie powiedzieć o gatunku, w jakim pisze. Oszpicyn to powieść kryminalna. Ale nie tylko. Autor zamieszcza w tekście wiele odniesień. Penetruje historię. Sam fakt, że Oświęcim opisuje jako Oszpicyn (wykorzystując żydowską wersję nazwy miasta) automatycznie zmienia myślenie o tym ważnym miejscu.

W jakiś sposób pokazuje Zajas je na nowo. Ta książka jest jak układanka warstw. Pod tą pierwszą, beletrystyczną ukryta kolejna, historyczna. Zdrapując ją, odkrywamy następną… Dotyczy postaw społecznych, stereotypów, uprzedzeń i światopoglądu. Oszpicyn to również dyskretna opowieść o Polsce.

„Jeśli Bóg istnieje, będzie musiał błagać mnie o wybaczenie.”
 

Takie słowa wydrapał jeden z więźniów na ścianie baraku w jednym z obozów koncentracyjnych w Oświęcimiu, zwanym przez Żydów Oszpicynem. Właśnie tam – w mieście krwi i łez, w mieście ludzkiej ubojni - autor postanowił osadzić fabułę swojej powieści. Pamięć o wydarzeniach z Oświęcimia jest obecna w naszej świadomości z mniejszym lub większym natężeniem i kojarzy się z ogromną traumą, dlatego umieszczenie tam całej akcji uważam za dość brawurowe posunięcie. Co więcej – całkiem udane.

Młody dziennikarz Wojciech Jaromin rozpoczyna pracę w lokalnej gazecie. Wkrótce dochodzi tam do serii dziwnych wydarzeń z udziałem dzieci. Rodzeństwo miażdży swoich dziadków, mały chłopczyk dusi dziadka za pomocą wędki, dziewczynka wbija kredkę w oko nieznajomemu mężczyźnie. Dziwne anomalie? A może to seria powiązanych ze sobą morderstw? Czy to przypadek, że demony budzą się akurat w mieście będącym symbolem wcielonego zła?

Zdaję sobie sprawę, że zarys akcji przedstawiłam dość enigmatycznie, ale nie chcę psuć czytelnikom frajdy z czytania. Tak, frajdy! Bo ta książka jest właśnie do czytania, do czerpania z niej porządnej dozy rozrywki. Sięgając po nią, bałam się, że autorstwo profesora polonistyki może pociągnąć za sobą przerost formy nad treścią. Nic bardziej mylnego. Oszpicyn to lektura, od której trudno się oderwać.

Na pierwszy plan wysuwa się wątek kryminalny, ale towarzyszy mu wiele zjawisk paranormalnych. Pojawiają się w niej również smutne nawiązania do historii, do trudnych relacji polsko-żydowskich, w których częstokroć chciwość i bezwzględność stawały ponad wspólne dobro. „Dziedziczymy długi, dziedziczymy głupotę i lekkomyślność, poczucie winy i traumę niewolnictwa – to może i zemstę dziedziczymy?” Ten cytat wrył mi się w pamięć niczym drzazga w zranioną dłoń. Czyżby powieść była również druzgocącą diagnozą problemów trawiących Polskę? Bo te owszem występują. Są co prawda zminiaturyzowane do realiów małego miasta, ale tak naprawdę przedstawiają bardzo szeroką perspektywę. Zmowa milczenia, zamiatanie problemów pod dywan, wywieranie presji. Brzmi znajomo?

Nie mam zamiaru oceniać powieści pod kątem językowym, gdyż wytknięcie czegokolwiek poloniście (a zarazem literaturo i kulturoznawcy) byłoby strzałem w kolano i mogłoby mnie narazić tylko i wyłącznie na śmieszność. Narracja prowadzona jest z perspektywy głównego bohatera i na dodatek z dość odległej perspektywy, co pozwala na ich dodatkową ocenę. Autor – jak dla mnie – genialnie przedstawia kolejne wydarzenia, które z początku dość niejasne, z biegiem akcji układają się w całość. Bardzo podoba mi się różnorodność zastosowanych form. Z do bólu realistycznych opisów zwłok, przechodzimy do nerwowych rozmyślań bohatera, żeby za chwilę dać ponieść się literackim opisom przyrody osadzonym na tle krematoryjnych pieców.

Krzysztof Zajas nie ukrywa, że jego największą inspiracją jest twórczość Stephena Kinga. Myślę, że gdyby mistrz sięgnął po Oszpicyn, nie rozczarowałby się.

Wydaje mi się, że praktycznie dla każdego autora, pewnie tylko prócz Stephena Kinga, chęć spróbowania swych sił w gatunku jakim jest powieść grozy, horror, może stać się przysłowiowym „gwoździem do trumny”. Każdy człowiek ma swoje demony, nie każdy wystraszy się tego, czego boją się inni. Czytywałem już horrory, na okładkach, których zapowiadano, że za ich sprawą moje życie zmieni się w koszmar na jawie. Okazywało się jednak, że nie dość, iż w żadnym wypadku nie doprowadzały mojego oddechu do przyspieszenia, baaa, nie wywołały nawet efektu gęsiej skórki, właściwie to jedynie mnie rozśmieszyły, albo zadziwiły swoją infantylnością.
Autorem, który postanowił spróbować sił w tym zdradliwym gatunku literackim jest znanym polskim czytelnikom z Trylogii grobiańskiej Krzysztof A. Zajas. Choć osobiście zbytnio za horrorem nie przepadam, to nazwisko akurat tego pisarza skusiło mnie jednak do sięgnięcia po książkę, tym bardziej, że autor obiecywał mieszankę gatunków i bardzo poważne podejście do tematu. Zapraszam zatem do „Oszpicyna”, miejsca szczególnego pod każdym względem.

Wprowadzenie w życie „Ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej” doprowadziło świat na krawędź szaleństwa i upadku człowieczeństwa. Holokaust i jego przyczyny doprowadziły do tego, że nie tylko w obywatelach III Rzeszy wykiełkowało i wypełzło na wierzch zło w najgorszej swojej postaci. Niestety także wśród Polaków znaleźli się tacy, którzy nad życie ludzkie stawiali kosztowności, złoto, pieniądze. Nie zważając na skutki i konsekwencje, w łatwy sposób chcieli jak najszybciej się wzbogacić, zdrowy rozsądek przesłaniał im blask żydowskiego złota. Holokaust swoje apogeum osiągnął na polskiej ziemi, gdzie w obozach koncentracyjnych Oświęcimia i Brzezinki zostało zgładzonych między innymi ponad milion osób narodowości żydowskiej. Fabryka śmierci na niewyobrażalną skalę stała się piętnem nie tylko dla miejsca, w którym znalazło swoje przeznaczenie tak wielu ludzi, ale także dla całego cywilizowanego świata i jego obywateli. Obóz koncentracyjny w Oświęcimiu stał się ogromnym pomnikiem, przypominającym współczesnym ludziom, do czego zdolny jest człowiek.

Oszpicyn w żadnym wypadku nie jest powieścią dla każdego miłośnika horrorów. Nie znajdzie w niej nic dla siebie miłośnik zombie, czy litrów krwi, bryzgających z każdej przewróconej strony. To powieść faktycznie będąca mieszanką gatunków, ze świetnie zaznaczonymi wątkami psychologicznymi oraz paranormalnymi. Nie odnajdziemy w niej nadętej patetyczności i zwykłego, chamskiego epatowania brutalnością. To także powieść dla czytelnika uważnego, tego, który nie goni jedynie za tanią i banalna rozrywką. Odnajdzie się w niej osoba, która w powieści chce się rozpamiętywać, smakować ją i składać sobie co jakiś czas jej kawałki, sprawdzając, czy zdarzenia mógłby przyjąć inny bieg, i jakie byłby ich konsekwencje?
To wreszcie powieść, która dotyka bolesnej, ciągle niezabliźnionej rany, jaką jest często tragiczna polsko-żydowska historia. Piętnująca ludzką chciwość, nieustająca walkę w dążeniu do bogactwa, uzyskiwanego za wszelką cenę. To także hołd złożony ofiarom, które w bestialski sposób zostały zgładzone nie tylko w Oświęcimiu, ale też tym, które znalazły śmierć, poprzez chciwość ludzką. Stały się jej niemymi świadkami, niestety tymi, którzy nigdy nie będą mogli zaświadczyć prawdziwej historii.

Krzysztof A. Zajas w moim przekonaniu spełnił się znakomicie jako autor, który zachciał spróbować swych sił w powieści grozy. Stworzył książkę, która w zupełnie inny sposób przedstawia temat Holokaustu, i zrobił to w niepowtarzalnym stylu, takim, którym niejednemu zapadnie w pamięć.

Krzysztof A. Zajas jest niesamowicie oryginalny w swojej myśli, że nikt nie zrozumie historii i kultury żydowskiej jak Polak - z jego pełną duchów i metafizycznego romantyzmu kulturą.

Bohater powieści Krzysztofa A. Zajasa, dziennikarz Wojciech Jaromin, wielokrotnie słyszy zdanie o swoim mieście: nienawidzę go. Oświęcim, miasto jakby z wpisanym w nie niezatartym wyrokiem historii. Gdzie się nie ruszyć, zawsze jest się spętanym przez przeszłość. Bo najpierw jest obóz, a dopiero potem miasto. Zajas przywraca naturalny porządek rzeczy: najpierw Oświęcim, dopiero później Auschwitz. A pomiędzy nimi był jeszcze Oszpicyn – tak swój rodzinny Oświęcim nazywali Żydzi.
Opowiedzieć o Oświęcimiu literaturą grozy

Wykopany przypadkowo skarb rozpoczyna lawinę makabrycznych zdarzeń. Szóstka dzieci staje się sprawcami okrutnych wypadków, zaś miasto zostaje dotknięte plagą szczurów. Na terenie Oświęcimia rozpoczyna się gorączkowe poszukiwanie skarbu pozostawionego na terenie miasta, a im bardziej jest poruszona ziemia, tym gęściej ściele się trup.

Jaromin, jak przystało na dziennikarza, zadaje za dużo pytań, które irytują miejscowy establishment. Z atmosfery niedomówień, podejrzliwości i rosnącej grozy powoli wyłania się wzór, który rozpiętością sięga od historii poprzez mistykę, od normalności poprzez szaleństwo aż do punktu, w którym przecina się do doświadczenie jednego człowieka i wielokulturowej tożsamości miejsca…

Tak pokrótce zarysowuje się fabuła Oszpicynu. Na ponad 500 stronach i przestrzeni kilkunastu lat Krzysztof A. Zajas rozpisał wielowymiarową powieść. Jest przede wszystkim o Polsce – tej z lat 90., z jej dzikim kapitalizmem i tej współczesnej, z europejskimi dotacjami. Między nimi tkwi obracane przez przypadki, czas i tożsamość miejsca zdanie: „Żydowskie, czyli niczyje. Ich już nie ma. Jak znajdziesz, to twoje”.

To także autorska próba odpowiedzi na boom wspomnieniowy w literaturze i śmiałą eseistykę historyczną (nawiązania do Sąsiadów czy Złotych żniw Jana T. Grossa są łatwo uchwytne). Krzysztof Zajas proponuje własną odpowiedź, nieczęsto u nas spotykaną, by o Oświęcimiu opowiedzieć literaturą grozy.
Trzecia droga pamięci

Oszpicyn byłby „tylko” dobrym, a miejscami świetnym (zwłaszcza część trzecia powieści) czytadłem, gdyby nie drugie dno tej książki – wcale nie takie oczywiste i dosyć skrzętnie ukryte za wartką akcją. I to właśnie ono jest najbardziej frapujące.

Za zasłoną czarnego kryminału, erotyki, ciętego dowcipu, błyskotliwych dialogów, kolejnych scen grozy, Zajas umieścił niezwykle bogatą, misterną sieć nawiązań do literatury i historii. Nie sposób ich wszystkich wymienić, jednak dwa przykłady uważam za znamienne.

Na kartach książki Wojciech Jaromin zadaje sobie pytanie: „Czy jak człowiek słyszy głosy zmarłych, to już jest wariatem?” (…) Tu zginęło milion ludzi, ich jęk powinien nieść się po okolicy jak chór świerszczy w letni wieczór. A jest całkiem cicho. (…) Tymczasem ja od tylu lat zajmuję się sześciorgiem zaginionych dzieci, które krzyczą, protestują, walczą i nawet zabijają w tej walce. Dlaczego tamten milion jest jakby, nie wiem… normalny, a te dzieci nie?”.

Nie zdradzając zbytnio fabuły należy nadmienić, że oprócz sześciu dzieci Jaromin zacznie wkrótce poszukiwania jeszcze jednego, siódmego. Pytanie o milion oraz ciszę w przywołanym fragmencie jest subtelnym odwołaniem do pracy Toma Segeva „Siódmy milion”. Historyk przedstawił w niej los „siódmego miliona”, a więc Żydów ocalałych z Szoah, który był dla współczesnego państwa Izrael bardzo kłopotliwy: nowy kraj pragnął mieć bohaterów, opowieści o chwale i zwycięskich wojnach, a u jego założycielskich źródeł leżały opowieści o bezradności i strachu. Opowieść ocalanych, zbyt dramatyczna i niewygodna, musiała poczekać na nowe pokolenie, które było gotowe go wysłuchać. Kto wysłucha siódme dziecko? Kto odnajdzie zagubione gdzieś w „polskich miesiącach” echo siódmego miliona?

Związek bohatera Oszpicynu z Sarą, niemą Żydówką (czytelne odwołanie do małomównej Sary z Księgi Rodzaju), jest zaskakującą odpowiedzią: historię Zagłady musi już opowiedzieć Polska.

Zajas jest niesamowicie oryginalny (i konsekwentny, co widać w przywołanych cytatach poetów, którymi rozpoczyna każdą część powieści – Herbert, Baczyński, Miłosz) w swojej myśli, że nikt nie zrozumie historii i kultury żydowskiej jak Polak – z jego pełną duchów i metafizycznego romantyzmu kulturą.

Kadysz miesza się z litanią, żydowska klątwa mieszka pospołu ze złym urokiem, jednako dusze nie zaznają spokoju po śmierci, gdy nie domkną pozostawionych za życia spraw. A złożona przez żywego obietnica, obowiązuje również, gdy ten odejdzie. To właśnie na kartach Oszpicynu, polskie chochoły i żydowskie golemy przechadzają się pomiędzy esejem historycznym Jana T. Grossa a reportażem Hanny Krall, wytaczając trzecią, własną drogę pamięci.