Katalońskiego pisarza nie trzeba przedstawiać. Jaume Cabré jest bardzo popularny w naszym kraju, a jego powieści rozchodzą się jak ciepłe bułeczki. Tym razem wydany został zbiór opowiadań “Kiedy zapada zmrok”. Zresztą nie pierwszy, ponieważ w ubiegłym roku poznałam inny tom zawierający krótsze historie narracyjne. Była to  “Podróż zimowa”. Ten zbiór okazał się bardzo ciekawy. “Kiedy zapada mrok”  również nie zawiedzie miłośników literatury. Nawet jeśli ktoś twierdzi, że nie przepada za opowiadaniami, po tej książce może zmienić zdanie.

W Kiedy zapada mrok znajdziemy trzynaście historii. Część z nich powstała po opublikowaniu książki “Wyznaję”, uznanej za najlepszą powieść tego autora. Jaume Cabré w epilogu wspomina, że debiutował właśnie od wydania opowiadań. Obecnie, kiedy przygotowuje nowy zbiór, musi być jak selekcjoner, który nie tylko wybiera najlepszych sportowców do zespołu, ale również ustala ich pozycję na boisku. Jak widać w książce “Kiedy zapada mrok” nic nie jest dziełem przypadku, jeśli chodzi o układ tekstów. Pisarz opowiadając o swoim warsztacie twórczym porównuje siebie do lutnika, który tak długo konserwuje instrument, aż będzie brzmiał idealnie. Kiedy natomiast pisze powieści, niekiedy pojawia się w nim potrzeba, by stworzyć coś innego, czy to w ramach odpoczynku, czy inspiracji. Wtedy “worek z opowiadaniami wypełnia się powoli i bez hałasu” (s. 299). Według Jaume Cabré nie wystarczy jednak sama historia, by znalazła się w danym tomie. Potrzeba jeszcze jakiegoś wspólnego mianownika. Czytając tę teksty zauważymy, że są świetnie przemyślane nie tylko pod względem budowy, puenty, punktu kulminacyjnego, ale też w którym miejscu zbioru się pojawiają.

Wszystkie opowiadania spaja tytułowy mrok. Z jednaj strony przypomina to niemal konwencję kryminalną, ale po lekturze kolejnych historii zobaczymy, że chodzi o coś więcej. Pierwsze zaskoczenie następuje podczas poznawania pierwszej opowieści pt. Mężczyźni nie płaczą. Poznajemy chłopca, któremu dorośli wyrządzają wiele krzywd. Po samobójczej śmierci matki, tatą oddaje go do zakładu prowadzonego przez siostry zakonne. Zobaczymy jak z ofiary zmienia się w oprawcę. Wszystko przez jedno niefortunne zdanie wypowiedziane przez ojca, które potem zaważy nad tym, kim staje się główny bohater opowiadania.

Co czyni z nas mordercę i pcha ku najokrutniejszym czynom? Co zrobić, by to powstrzymać? Jaume Cabré po raz kolejny pokazuje, że nie pomaga to, co powszechnie uznajemy za wysoką świadomość cywilizacyjną. Bohaterowie opowiadań kochają sztukę, świetnie się na niej znają, ale nie przeszkadza im to w popełnianiu rzeczy najgorszych. Wrażliwość estetyczna, miłość do piękna, stają się jedną stroną medalu, współistniejąca z tą drugą: ze skłonnością do zabijania.

Kiedy killer spowiada się księdzu ze swoich morderstw, szybko uświadamiamy sobie, że jest dumny z tego, co zrobił. Uważa siebie za profesjonalistę, nie żałuje niczego. Po co zatem ten płatny zabójca przychodzi do konfesjonału? Innym razem usłyszymy wyznanie mężczyzny, który uważa się za wyjątkowego człowieka, ponieważ zabija dziewczynki. Czuje żal, że nie chcą go wpuścić do Raju. Widzimy też, jaką metodę ma pewien pisarz, gdy wydawca nie chce opublikować jego powieści. Szantażuje go wtedy tym, że popełni samobójstwo.

W swoich opowiadaniach Jaume Cabré nie boi się poruszać tematów tabu. Pokazuje ludzi, którzy przeszli na najbardziej mroczną stronę. Nie ma dla nich żadnych świętości, nawet zabijanie niewinnych istot. Część z tych historii ma charakter fantastyczny. Możliwe stanie się zespolenie ze sztuką i dosłowne wkroczenie do obrazu. Oprócz tego posłuchamy wypowiedzi zmarłych, rozmów ze śmiercią. Nie będą to przyjemne obrazy i opisy, ale świetnie się je czyta. Nie ma w książce żadnego nadmiaru, a wiązanie i przeplatanie ze sobą wątków w tych historiach to wisienka na torcie. Widać, że pisarz świetnie sobie radzi z formą. Dzięki temu z jednej strony podziwiamy kreatywność autora, a z drugiej zastanawiamy nad mroczną stroną naszej natury. Zbiór Kiedy zapada mrok Jaume Cabré zaskoczył mnie tym, w jaki sposób pokazana została ludzka skłonność do czynienia zła. Pisarz zagląda w duszę zbrodniarza i oddaje to, co w niej tkwi. Czytelnik natomiast dowiaduje się, że jego wnętrze wcale nie różni się wiele od tego, które ma w sobie zbrodniarz.

Na mojej liście książek przeczytanych znajduje się już kilka tytułów Cabré, uwzględniając w tym jego najgłośniejszą powieść Wyznaję. Jednak to ostatni zbiór opowiadań dopiero w pełni przekonał mnie o wartości tego pisarza. I choć przyjęło się uważać opowiadania za łatwiejszą formę niż powieść, stworzenie tak spójnego tomu jak uczynił to kataloński pisarz, jest naprawdę wielką sztuką.

Kiedy zapada mrok wbrew opisowi na okładce nie jest zbiorem opowiadań kryminalnych. Popełnione przestępstwa, zbrodnie i niegodziwe czyny nie mają na celu zabawy z czytelnikiem, wciągnięcia go w podążanie śladami złoczyńcy i rozwiązywanie zagadki. To obnażanie najmroczniejszych zakamarków ludzkiej duszy, myśli i zachowań, do których wielu z nas nie przyznałoby się głośno nawet przed samym sobą. Opowiadania te to plejada czynów, które powszechnie i w pierwszej chwili uznaje się za nielegalne, niemoralne i niedozwolone, z których większość, będąc sam na sam z historiami, nie tylko się rozumie, ale i wie, że najprawdopodobniej postąpiłoby się tak samo.

Rzeczą fenomenalną, a która udała się Cabré jak mało komu, jest przenikanie się motywów, przedmiotów i postaci w różnych opowiadaniach w nieoczywisty sposób, które ujawniają się przed czytelnikiem i łączą ze sobą w trakcie lektury. Uwagę przykuwają również powołani przez Cabré narratorzy lub też obserwatorzy niektórych opowiadań. Kto by pomyślał, że książka może być jedynym, a do tego milczącym świadkiem tego, co pewnego niezwykle ważnego wieczoru stało się w gabinecie pisarza?

Zbiór „Kiedy zapada mrok” ma niezwykłą atmosferę, która przywołuje skojarzenia z oniryzmem, realizmem magicznym, tekstami Gabriela Garcii Marqueza czy Jorge Luisa Borgesa, a przy tym dzieje się współcześnie. Jestem przekonana, że czytelnicy z Barcelony będą mieć poczucie, że to, o czym opowiada Cabré wydarzyło się tuż za rogiem. Rzadko mi się to zdarza, ale nie wierzę, że ta książka może się komuś nie spodobać. Nawet największym miłośnikom Wyznaję, Agonii dźwięku czy Cienia eunucha. Ja nad nią pieję z zachwytu!

Jaume Cabré jeden z najważniejszych pisarzy mojego życia, którego proza zachwyca i trafia prosto do serca. Udowodnił swą wirtuozerię słowa w opaśnym Wyznaję, potem w Głosach Panamo oraz w kolejnych powieściach. Każda z nich jest niezwykła i niepowtarzalna, dotyka tego, co najboleśniejsze dla człowieka, a co siedzi w głowie i sercu. Teraz natomiast przyszła pora opowiedzieć o motywach zbrodni, kto zabija i dlaczego, a przede wszystkim poznać tego najwybitniejszego współczesnego pisarza na nowo, tym razem w krótkiej formie, jaką jest opowiadanie. W Kiedy zapada mrok Cabré ponownie zabiera czytelnika w krainę ciemnej natury ludzkiej.

Kiedy zapada mrok absolutnie nie stanowi literatury kryminalnej, w typowym popowym rozumieniu tego gatunku. To coś znacznie więcej, coś bardziej wysublimowanego i nieuchwytnego na pierwszy rzut oka. Wkracza do świata zbrodni, ale w sposób psychologiczny. Obserwuje morderców. Okoliczności popychające je do odebrania życia drugiemu człowiekowi, odsłania myśli i uczucia zabójcy, a przede wszystkim sam akt zabójstwa i wszystko, to co dzieje się po nim staje się momentem, w którym jakby świat wstrzymał oddech. Czynem nagłym, gwałtownym, odciskającym swe piętno na sprawcy, ofierze i jej bliskich. Każda z tych zbrodni jest inna, różnią się one motywem, mordercy też są różni. Do ich grona wszedł chłopiec cierpiący z powodu braku ojcowskiej miłości a potem molestowany przez wychowawców sierocińca, ale znajdują się wśród nich również ludzi kultury: pisarze, czy malarze. Każde opowiadanie jest niepowtarzalne i udowadnia, że wejście człowieka w mrok jest nagłe, stanowi chwilę, po której nie ma już drogi odwrotu. Czynniki popychające do zbrodni natomiast od wieków są te same: zemsta, zazdrość, albo pazerność. Przed naszymi oczami staje galeria nędzników, ludzi poranionych przez życie, albo tych którzy z powodów różnych zbiegów okoliczności, sami stali się mordercami. Wszyscy oni zaś są wiecznymi tułaczami wędrującymi w mroku, w świecie wyzutym z wszelkiego dobra.

Kiedy zapada mrok  to Cabré w pigułce. Zawiera w sobie wszystko to, czym proza tego katalońskiego pisarza zachwyca. Mamy echa wojny domowej i odgłosy z dyktatury gen. Franco, mamy ludzką podłość, małość, egoizm, narcyzm, dążenie do zemsty i wyrównanie rachunku krzywd. Obserwujemy ludzkie cierpienie, pragnienie miłości i zło dotykające nawet tych najbardziej niewinnych, dzieci. Nie mające granic okrucieństwo i bestialstwo ujęte w niezwykły, charakterystyczny tylko dla Jaume sposób. Jest to za pomocą wyrafinowanych słów malowanie obrazu, scenerii zdarzenia, oddawania wszystkich towarzyszących mu dźwięków, zapachów i mrocznego klimatu. Tutaj jako pierwsza umiera nadzieja, a później jest już tylko pustka, bezsens, zemsta nie dająca szczęścia ale popychająca jeszcze głębiej w ciemność, od której nie sposób się uwolnić. O ile jeszcze w Wyznaję, w Cieniu eunucha, albo w Agonii dźwięków pojawiali się ludzie będący iskierkami dobra migającymi na tle mrocznego nieba, to w Kiedy zapada mrok ich nie ma, przez co jest to jedna z najbardziej smutnych i najbardziej przygnębiających książek tego autora, ale mimo wszystko plasująca się wśród moich ulubionych tytułów. Czytelnik po lekturze czuje się stłamszony, pobity, całkowicie rozbity emocjonalnie. Często opowiadania te czytamy ze łzami w oczach, ale ciągle chcemy więcej, chcemy dalej poznawać życiowych rozbitków wkraczających we wszechogarniający mrok. Ludzi tych nie potępiamy, ale im współczujemy. Rozumiemy ich pobudki. Bohaterowie zmagają się z własną noszoną w sercu traumą. Jej źródło jest różne: odrzucenie i latami znoszone molestowanie ze strony pedofila, niezrealizowane ambicje, zdrada przyjaciół itp. To ludzie zmagający się z życiem i własnym cierpieniem. Szukający dróg wyzbycia się trawiącego ich od środka bólu. Autor udowadnia, że każdy bez wyjątku może w przeciągu ułamka sekundy wejść na drogę zbrodni, po której nie zawsze czeka kara.

Każdy kto sięga po twórczość Jaume Cabré musi przygotować się na ekstremalną wyprawę w głąb, tego, co w ludzkiej duszy jest mroczne. To wkraczanie w świat ludzkiej psychiki i emocji bez żadnego ostrzeżenia, tutaj musimy być przygotowani na wszystko.Wiele głosów, trudny język, w którym nie ma zbędnych słów, ale każde z nich potrafi szokować i wprawiać w osłupienie. Nieustannie balansujemy między światem żywych a umarłych, między rzeczywistością a iluzja. W opowiadanych historiach każdy ma prawo zabrać głos, nawet książka może opowiedzieć o tym, czego była świadkiem. Równocześnie nie brakuje u niego tekstów humorystycznych i ironicznych, bez których budowana konsekwentnie przez autorka atmosfera, byłaby nie do wytrzymania. To idealna pozycja zarówno dla fanów Katalończyka, jak i dla tych, którzy swoją przygodę z nim postanawiają dopiero rozpocząć.