3 czerwca do księgarń w całym kraju trafiła pierwsza polska biografia Cesárii Évory, którą napisała mińszczanka Elżbieta Sieradzińska. Takiej książki o Bosonogiej Divie z Wysp Zielonego Przylądka jeszcze nie było, bo autorka przez wiele lat towarzyszyła Cesárii Évorze także w jej prywatnym życiu. O książce opublikowanej przez wydawnictwo Marginesy rozmawiamy z Elżbietą Sieradzińską...

Dariusz Mieczysław Mól - Przeczytałaś wszystkie książki, jakie ukazały się na temat Cesárii Évory. Tłumaczyłaś też na polski jedną z nich. Czym różni się twoja biografia od tych, które zostały napisane wcześniej?

Elżbieta Sieradzińska – Wszystkie książki jakie ukazały się na temat Cesárii w Portugalii, czy we Francji zostały wydane jakiś czas temu. Tymczasem w napisanej przeze mnie biografii ostatnia informacja pochodzi z 8 maja tego roku, kiedy w Mindelo zostały otwarte podwaliny pod przyszłe muzeum Cesárii. Mówię też o tym, że w czasie tegorocznego strajku w Grecji, ludzie zebrani na jednym z placów w Atenach puszczali słynną piosenkę „Sodade”, jako swoisty hymn tych, którzy upominają się o swoje prawa. Starałam się też objąć całe życie Cesárii Évory, powiedzieć jak najpełniej o tym, co przeżyła, ale przede wszystkim pokazać, jakim była człowiekiem. Zachowałam chronologię, ale wychodzę od zdarzeń, rozmów, sytuacji, których byłam świadkiem, gdyż zależało mi na subiektywnej opowieści.

D.M.M. - Co wydaje się jak najbardziej uprawnione, przecież łączyła cię z Cesárią Évorą szczególna więź. W jednym z wcześniejszych wywiadów, którego mi udzieliłaś powiedziałaś, że Bosonoga Diva traktowała cię jak córkę.

E. S. – Myślę, że tak było. W ostatnim rozdziale biografii piszę, że Cesária nie używała słowa przyjaźń na określenie naszej relacji. I starałam się być wierna jej poglądom. Przyjaciołom się człowiek zwierza, a ona mi się nie zwierzała, tylko raczej o mnie dbała, tak jak dba się właśnie o dziecko, z którym matka rozmawia o różnych rzeczach, albo mu doradza. Tak właśnie mnie traktowała. Natomiast z mojej strony ta relacja była bardzo skomplikowana. I dopiero teraz zdaję sobie sprawę, że trudno jest mi ją wytłumaczyć. Ogromnie podziwiałam Cesárię i byłam z nią w bardzo prozaicznych sytuacjach. Dzięki niej miałam wrażenie, jakbym weszła do środka ulubionego filmu i zaczęła w nim grać. Cesária otworzyła przede mną zupełnie inne horyzonty, świat, muzykę. Wpuściła mnie do swojego życia.

D.M.M. - A przecież niewiele osób tego doświadczyło?

E. S. – Znałyśmy się prawie dekadę. Ale dopiero kiedy nauczyłam się języka kreolskiego, nasza relacja stała się silniejsza. Cesária długo obserwowała ludzi, zanim pozwoliła im przekroczyć granicę swojej prywatności. Spotykała wiele osób na całym świecie, ale niewielu ludzi naprawdę ją znało. Kiedy więc po jakimś czasie okazało się, że czeka na nasze spotkania, do czego się absolutnie nie przyznawała (co wynikało z jej wielu życiowych zadr i mniej czy bardziej bolesnych doświadczeń), to już wiedziałam, że łączy nas szczególna więź. A gdy zaczęła się na mnie złościć, to dotarło do mnie, że w ten sam sposób traktowała swoje dzieci. Utwierdziła mnie w tym Juliette, jej ostatnia menadżerka, która dobrze wiedziała, jak Cesária potrafi rozstawiać po kątach swoich bliskich. Dodała tylko, że ja się słucham, a oni nie.

D.M.M. - Co było dla ciebie najtrudniejsze w pisaniu tej książki?

E. S. – Każda osoba, która o kimś pisze, na pewnym etapie pracy staje przed barierą typu – ja tego nie mogę powiedzieć. Odczułam to zwłaszcza w Mindelo, rodzinnym mieście Cesárii, gdzie okazało się, że ludzie wiedzą mnóstwo rzeczy i o wielu sprawach mówią. Robiłam notatki, a później siadałam na hotelowym tarasie, patrzyłam na słońce zachodzące nad morzem i mówiłam, że przecież nie mogę tego napisać. To rzeczywiście było dla mnie bardzo trudne, bo wiedziałam, że Cesária nie chciałaby, aby niektóre rzeczy upubliczniać. Na końcu książki jest jednak zdanie, które może zasugerować uważnemu czytelnikowi, że nie wszystko zostało powiedziane. Że życie Cesárii nie było tylko usłane sławą i dobrymi rzeczami, ale że miało również tragiczny wymiar. Myślę też, że może warto zostawić coś, co będzie nie do końca powiedziane, żeby kolejni biografowie, którzy nie będą związani, tak jak ja, z jej rodziną, czy muzykami, mogli napisać to, czego ja nie chciałam.

D.M.M. - Myślisz, że Cesária Évora byłaby zadowolona z biografii, którą napisałaś?

E. S. – Cesária nie bardzo rozumiała, że ktoś może chcieć czytać jej biografię. Uważała, że jej piosenki mówią o niej najwięcej. A może bała się, że ludzie przeczytają o jej rodzinie, która dosyć bezlitośnie wykorzystywała jej pieniądze i sławę. Ale z drugiej strony takie było jej życie i biograf nie może tego pominąć. Na pewno nie ma w mojej książce ani jednego nieprawdziwego zdania. I myślę, że Cesária by to doceniła.

D.M.M. - Czy twoja książka ma szanse zaistnieć na międzynarodowym rynku, jako właśnie osobista i rzetelna biografia Bosonogiej Divy?

E. S. – Opisałam wiele rzeczy, o których nie udało się opowiedzieć innym autorom, bo spotykali się z Cesárią tylko na kilkunastominutowych wywiadach. A ona nie lubiła ich udzielać, więc zbytnio się nie zwierzała. Ja towarzyszyłam jej w wielu sytuacjach – prywatnych, koncertowych, oficjalnych. Zależało mi, aby pokazać Cesárię nie tylko jako gwiazdę muzyki, ale również jako człowieka i niezwykłą osobę. Zdaję sobie jednak sprawę, że po wejściu na rynek książka zacznie żyć poza mną. Nie mam więc wpływu, jaki los ją spotka, ale mam nadzieję, że ludzie odkryją dla siebie Cesárię, jakiej nikt nie znał. I pod tym względem chciałabym, aby została przetłumaczona na inne języki.

Mateusz Witkowski: Mimo pojawiającego się przy okazji premiery pani książki słowa "biografia", odnoszę wrażenie, że mamy tu raczej do czynienia z zapisem intymnej relacji, przyjaźni, a nie z biografią sensu stricto. W końcu znała pani Cesarię Evorę bardzo dobrze.

Elżbieta Sieradzińska: Z jednej strony ma pan całkowitą rację i nie ukrywam, że trochę się obawiałam, że akcent tej książki będzie położony na naszą znajomość. Z drugiej strony, przeczytałam wszystkie wydane do tej pory biografie Cesarii i zrozumiałam, że między autorami a bohaterką nie było żadnej chemii. Nie dało się wyczuć tam żywej osoby. Byłam zresztą świadkiem spotkania Cesarii z Véronique Mortaigne, dziennikarką Le Monde, która napisała pierwszą z biografii - wymieniły jakieś zdawkowe uwagi i tyle, brakowało prawdziwego kontaktu. Uznałam, że taką książkę powinien napisać ktoś, kto jest bliżej. Po co lizać lody przez szybę lub oglądać tygrysy w internecie? Lepiej pojechać na safari. Piszę więc z perspektywy osoby, która była świadkiem tego, jak Cesaria przeklina, pali papierosa za papierosem, czeka na spóźniającą się na taksówkę, je posiłek itd.

M.W.: Przyjaźń z bohaterem pisanej samodzielnie biografii to przekleństwo czy błogosławieństwo?

E.S.: I jedno, i drugie. Na pewno mogłam dzięki temu pokazać ją w zupełnie zwyczajnych, pospolitych sytuacjach. Ją - żywą i dobrą osobę. Część wątków jednak pominęłam, bo inaczej książka miałaby osiemset stron. Poza tym wszystkiego najzwyczajniej w świecie nie da się napisać. Każdy ma swój "ogródek z cierniami", który trzeba przemilczeć. Co innego, jeśli o danej sprawie mówi całe Mindelo (rodzinne miasto Cesarii Evory znajdujące się na Wyspach Zielonego Przylądka - przyp. MW), a co innego opisanie tych spraw w książce. Nie czułam moralnego przyzwolenia, żeby ujawniać niektóre z wydarzeń.

M.W.: Do Evory przykleiło się określenie "bosonoga diwa", mam wrażenie, że nadużywane przez dziennikarzy. "Diwa" nie jest chyba słowem, który najlepiej by do niej pasowało? Owszem, była bezkompromisowa i charakterna, miała swoje przyzwyczajenia, ale nie wiązało się to chyba z popularnością i tzw. "sodówą"?

E.S.: Słusznie. W tym wypadku pasuje tylko "bosonoga". Zresztą podczas naszego pierwszego prywatnego spotkania, gdy tłumaczyła, dlaczego jest nazywana "bosonogą", podniosła jedną ze stóp i pokazała swoje odciski. Która gwiazda tak robi? Chodziła boso, bo w rodzinnym Mindelo prawie wszyscy tak chodzą. Jej menadżer bardzo pomógł jej w wykorzystaniu swojego talentu i wszelkich atutów, ale jednocześnie wykorzystywał różne etykiety, które się do niej przykleiły. Ona zupełnie się z tym określeniem nie identyfikowała. Mówiła: "nazywają mnie królową, cesarzową, a ja jestem po prostu Cesaria, Cize". Marketing, PR? Nie miała o tym pojęcia.

M.W.: Mimo zupełnie innej stylistyki muzycznej, Evora miała w sobie wiele z gwiazdy rocka: już od najmłodszych lat niesforna, budząca zgorszenie, niestroniąca od alkoholu i papierosów, a także od przygodnych relacji z mężczyznami.

E.S.: Znów zgoda. Ta mała Kreolka była taka od początku. Miała bardzo silny charakter i płynęła pod prąd - zarówno, jeśli chodzi o życie prywatne, jak i (może przede wszystkim) muzykę. Jak powiedział mi Jose da Silva, menadżer i producent Cize: zmusić ją do zaśpiewania utworu, który się jej nie podobał, było niemożliwością. Podobnie było z planowanym duetem z Madonną - nie udało się znaleźć utworu, który odpowiadałby Cesarii. Nie ulegała żadnym namowom i groźbom. Wolała być sobą, palić papierosy i jeść chipsy, które prawdopodobnie ją zabijały. Miała swoje zasady i przyzwyczajenia, i tyle. Kiedyś przywiozłam jej papierosy inne od tych, które paliła. Spróbowała i stwierdziła, że musiałaby chyba palić trzy na raz, aby cokolwiek poczuć. Innym razem z kolei kupiłam jej e-papierosa, dzięki któremu mogłaby palić w różnych miejscach publicznych, a przede wszystkim oszczędzać zdrowie. Nie przeszło. Miało być tak, jak ona chce. Namiastka życia to dla niej nie było życie.

M.W.: Czy szał związany z muzyką Cesarii Evory był spowodowany pani zdaniem tylko i wyłącznie jej niewątpliwym talentem? Czytając pani książkę, miałem wrażenie, że w zainteresowaniu zachodniej Europy sporo było kolonialnego poczucia wyższości i samozadowolenia: oto my doceniamy "dobrą dzikuskę".

E.S.: Przyznam, że mam problem z odpowiedzią na to pytanie. Cesaria wypłynęła przede wszystkim we Francji, gdzie artyści z kręgu "world music" byli doceniani na długo przed jej sukcesem. Z drugiej strony próby zdobycia popularności w Portugalii, której kolonią były do 1974 Wyspy Zielonego Przylądka, początkowo zupełnie się nie udawały. Kabowerdyjczycy byli dla nich bowiem "tymi gorszymi". Cesaria jednak nigdy nie skupiała się na takich rzeczach, być może wynikało to z jej ogólnej niechęci do polityki. Choć dla wielu pewnie pociągające wydawało się to, że stanowi w pewnym sensie pomost łączący stary, kolonialny świat z tym nowym.

M.W.: Określa pani w swojej książce jej głos jako "tak prosty jak ludzki smutek". A więc Evora śpiewała tak naprawdę w najbardziej uniwersalnym z języków?

E.S.: Tak, Cesaria sama zresztą o tym mówiła. Wielu dziennikarzy starało zrozumieć ten fenomen: na scenę wychodzi kobieta, która nie jest ani młoda, ani atrakcyjna, na dodatek śpiewa po kreolsku, a ludzie wychodzą po koncercie oczarowani. Nie raz obserwowałam reakcje publiczności - byli tam ludzie w bardzo różnym wieku i słuchający na co dzień bardzo różnej muzyki. I działało. Chyba chodzi o charyzmę i autentyzm - jeżeli pomyliła się w trakcie śpiewania, to nic sobie z tego nie robiła. Wiem jednak, że przed wyjściem na scenę zmieniała się z wesołej Cesarii w skupioną artystkę.

M.W.: Artystkę, której marzeniem było śpiewanie, a nie bycie popularnym.

E.S.: Oczywiście, Cesaria tak samo śpiewała przy stole (jeśli tylko miała na to ochotę) i na dużej scenie. Tego się nie da wykreować. Kto normalny, poza Milesem Davisem, który stawał tyłem do publiczności (choć wynikało to z innych przyczyn), przerywa koncert i siada przy stoliku, aby zapalić papierosa albo pyta pianisty o to, jaka jest następna piosenka. Wszyscy się pilnują i myślą o tym, jak wyglądają albo jak zostanie ich odczytane zostanie ich zachowanie. Jej to nie obchodziło.

M.W.: Evora od początku zdawała się żyć życiem, które w patriarchalnej kulturze jej kraju było zarezerwowane dla mężczyzn. Można więc powiedzieć, że była, ujmując rzecz w cudzysłów, pierwszą feministką na Wyspach Zielonego Przylądka?

E.S.: Feministką owszem, ale taką, która nie mogła się obyć bez mężczyzn. Cesaria pod wieloma względami nie różniła się tak naprawdę od innych kobiet z Wysp Zielonego Przylądka. Do mężczyzn miała jednak szczególny stosunek. Z jednej strony pragnęła ich towarzystwa, z drugiej nie uzależniała się od żadnego z nich. "Ty mnie nie chcesz? W porządku, będzie następny". Inne kobiety nie mogły sobie na to pozwolić, były zbyt zajęte ciężkim życiem oraz małą liczbą mężczyzn w tych stronach. Zawsze powtarzam polskim mężczyznom: jedźcie na Cabo Verde, tam na pewno znajdziecie żonę (śmiech). Cesaria nie mogła sobie bez mężczyzn poradzić, a z drugiej strony podkreślała, że jest silną kobietą i żaden mężczyzna jej nie ubezwłasnowolni. Jej - afrykański - feminizm bardzo podobał się Kreolkom z różnych wysp, które w gruncie rzeczy do dzisiaj żyją w kręgu kultury patriarchalnej.

M.W.: Kwestia stosunku Evory do swojej ojczyzny też wydaje się dość skomplikowana. Można tu chyba mówić o bezwarunkowej miłości - w końcu jej rodacy niejednokrotnie byli wobec niej dość niewdzięczni.

E.S.: Nie ukrywam, że bardzo mi to w niej imponowało. Była w niej zadra spowodowana tym, że często była w swoim rodzinnym Mindelo ignorowana lub bagatelizowana. Cesaria jednak nigdy nie powiedziała niczego złego o swoim kraju. W rozmowach z dziennikarzami używała często określenia "My, Kabowerdyjczycy". W gruncie rzeczy nigdy nie wyjechała ze swojego miasta. Mogła mieszkać w Paryżu, gdzie ludzie ją uwielbiali i zaczepiali na ulicy. Wolała jednak zostać w swoim mieście, w którym wszyscy pamiętali przede wszystkim, że to ta, którą widzieli często podchmieloną i która miała pięciu mężczyzn w tym samym czasie. Nie umiem tego do końca zrozumieć, ale wydaje mi się to godne podziwu.

M.W.: Skoro jesteśmy przy alkoholu - artystka od niego, delikatnie mówiąc, nie stroniła, jednak na wszelkie sugestie dotyczące ograniczenia, odpowiadała "przecież nie jestem alkoholiczką".

E.S.: Rzeczywiście, bardzo długo piła niemal bez przerwy. W pewnym momencie zdecydowała się jednak na rzucenie i stało się to, dosłownie, z dnia na dzień. W wypadku alkoholika nie byłoby to możliwe. Lubiła za to prowokować dziennikarzy i ludzi ze swojego otoczenia, sugerując, że znów zacznie pić, co się jednak nie stało. Aż do śmierci w jej domu można było znaleźć sporo dobrych trunków, które przywoziła z tras koncertowych i prezentowała znajomym. Odkąd zrezygnowała z picia, zupełnie ich nie tykała. Nie uciekała w alkohol, uciekała w muzykę.

M.W.: Opisuje pani również scenę ze cmentarza. Miejscowy mężczyzna spotyka panią przy grobie artystki i pyta, czy była pani przyjaciółką ("amiga"). W odpowiedzi słyszy: "Tak, amiga, chociaż właściwie... pan pewnie nie rozumie". Skoro jednak nie przyjaciółka, to kto?

E.S.: Traktowała mnie jak kogoś w rodzaju córki. Poznałam ją zresztą w momencie, w którym zmarła moja mama - okazało się, że zupełnie nie byłam gotowa na jej śmierć. Tym, co mnie postawiło na nogi była muzyka. Wówczas pojawiła się w Polsce Cesaria, co było dla mnie jak znak. Artystka, którą podziwiałam, zgadza się na moją obecność w jej otoczeniu, rozmawia ze mną, karmi itd. Mężczyzna z Mindelo, którego pan przywołał, nie zrozumiałby, bo Cesaria była dla miejscowych sąsiadką, znajomą, matką koleżanki, itd. - to naprawdę małe środowisko. Polka, która pojawia się nagle w otoczeniu i czuje się z Evorą tak silnie związana, wydaje się jakimś dziwadłem. Dla nich nie była ona przecież wielką artystką, diwą, tylko Cize. Nie wiem zresztą, jak nazwać naszą relację - Cesaria z trudem zawiązywała przyjaźnie, zresztą towarzystwo kobiet niespecjalnie ją interesowało. Nie byłyśmy więc chyba typowymi przyjaciółkami. Z czasem nauczyłam się odczytywać jej zachowania. Początkowo myślałam, że fakt, że złości się na mnie z różnych powodów; bo włożyłam spódnicę, która się jej nie podoba, bo włóczę się sama po mieście, bo dziwię się, że Kabowerdyjki noszą kosze z bananami na głowach, itd. dowodzi tego, że mnie nie lubi. Zrozumiałam jednak, że była to troska, z jaką podchodzi się do dziecka. I z tej rodzicielskiej relacji byłam najbardziej dumna. Znalezienie się w otoczeniu Cesarii było dla mnie jak zagranie w ulubionym filmie, wejście w jego świat.

M.W.: Cesaria nagrała duety z dwiema polskimi wokalistkami, mowa o Kayah i Dorocie Miśkiewicz. Druga z nich po przeczytaniu książki może być niepocieszona.

E.S.: Zdaję sobie sprawę, że to, co napisałam, może się pani Dorocie się nie spodobać. Wydaje mi się jednak, że gdybym ukrywała w tym wypadku prawdę, to w pewien sposób zdradziłabym Cesarię. Zresztą, uprzedzałam wydawcę, że paru osobom ta książka może nie być w smak. Dorota Miśkiewicz występowała z Evorą kilkakrotnie, jednak rzadko odwiedzała ją później w garderobie, nie próbowała się z nią kontaktować. Myślę, że Cesarii było z tego powodu trochę przykro. Pierwotna wersja była ostrzejsza, ale Cize niemal nigdy nie wypowiadała się o nikim w sposób jednoznacznie negatywny. Złagodziłam więc trochę te fragmenty, z obawy, że inaczej pogroziłaby mi z góry palcem.

Drobna kobieta o łagodnych rysach i sympatycznym uśmiechu - pani Elżbieta Sieradzińska nie wygląda, jak "bliska przyjaciółka Cesarzowej Wysp Zielonego Przylądka ". A jednak. Romanistka, tłumaczka z języka francuskiego, pracownica biblioteki w Mińsku Mazowieckim - wiele lat temu serce oddała muzyce Cesarii Evory i Cabo Verde. Przez kolejne lata jeździła do swojego drugiego domu, Mindelo i spędzała czas z Cesarią. Towarzyszyła jej podczas koncertów i w domu. Cesaria, zapytana o to, kim jest "ta kobieta " odpowiadała wesoło "To moja siostra, nie widać? ". Panie może nie były podobne wizualnie, ale charakterami najwidoczniej już bardzo. O swojej wieloletniej, silnej przyjaźni z Cesarią Evorą, Elżbieta Sieradzińska napisała książkę - Cesaria Evora - i opowiedziała nam w wywiadzie.

Jadwiga Marchwica, Etnosystem.pl: Kiedy myślimy o Cesarii Evorze, automatycznie myślimy też o Wyspach Zielonego Przylądka. Jak te Wyspy wyglądają w pani pamięci?
Elżbieta Sieradzińska: Na Wyspach Zielonego Przylądka byłam siedmiokrotnie, ale najważniejszy był oczywiście ten pierwszy raz. Jak człowiek marzy, wodzi palcem po mapie, ogląda zdjęcia w internecie i potem wreszcie znajduje się w tym wymarzonym miejscu, to te wrażenia, odczucia, są niezwykle wyraziste. Kiedy sięgam pamięcią do tego pierwszego pobytu, widzę strzępy, konkretne obrazy. Wylądowałam na Wyspie Sal o godzinie drugiej w nocy - to wyspa położona o pół godziny drogi od rodzinnej wyspy Cesarii Evory, São Vicente. Pierwsze wrażenie… to było uderzenie gorąca! Był luty, ja miałam na sobie czapkę, szalik, goretexowe ubranie, a tymczasem na schodkach samolotu ogarnęła mnie fala ciepłego pachnącego powietrza. W tym zapachu mieszało się morze, ląd i wszystkie aromaty Wysp dla mnie jeszcze nieznane i nieoczekiwane. Na samolot na São Vicente musiałam czekać do rana, bladym świtem taksówką dojechałam do centrum Mindelo, zakwaterowałam się w najtańszym, choć bardzo popularnym hoteliku i wybiegłam na brzeg oceanu. Z niedowierzaniem patrzyłam na ten sam obrazek, w który z taką intensywnością wpatrywałam się w Polsce, na zdjęciu w internecie. To był krajobraz z górą Monte Cara - czyli "górą oblicze ", "górą-twarzą " - i niezmierzonym oceanem. Do tej pory widzę siebie na tych schodkach samolotu i nad brzegiem oceanu. Dziś oczywiście port w Mindelo wygląda zupełnie inaczej - jest zagospodarowany i pełni rolę centrum turystycznego, ale wtedy…. Wtedy wychodził na bezbrzeżny ocean.

Odwiedzając Wyspy kilkukrotnie pewnie obserwowała pani ich mieszkańców. Nam Wyspy kojarzą się z luzem i wypoczynkiem, a jak na Cabo Verde się pracuje?
Nie można mówić ogólnie o mieszkańcach Wysp Zielonego Przylądka, ponieważ każda z Wysp żyje swoim rytmem i jest inna. Santo Antão jest tropikalna w charakterze, bardzo zielona, częściowo górzysta, z kolei na Sal jest mnóstwo turystów, którzy spędzają tu większość czasu, więc jest to bardziej komercyjna wyspa a dogania ją na przykład Boa Vista. Oczywiście zupełnie inaczej żyje się na wyspie stołecznej - Santiago. Jeżeli chodzi o styl życia, organizację pracy, trzeba pamiętać, że na Wyspach niestety panuje ogromne bezrobocie. Spora część mieszkańców żyje dzięki temu, co przysyłają im członkowie rodziny, którzy mieli szczęście zdobyć pracę za granicą - w Holandii, gdzie w Rotterdamie jest wręcz cała dzielnica kabowerdyjska, we Francji, Stanach Zjednoczonych, Brazylii, nawet we Włoszech czy Luksemburgu. Tak więc, w przypadku mieszkańców Wysp Zielonego Przylądka ciężko mówić o organizacji pracy - praca jest przywilejem niewielu osób, które chociażby zdobyły wykształcenie. Wyspiarzom żyje się więc trudno, jest to jeden z najbiedniejszych krajów świata, z najniższym PKB na świecie. Z tego co czytam, słyszę, jest ogromna różnica między Wyspami, a Afryką kontynentalną.

Czy w takim razie potrafiłaby pani opisać Kabowerdyjczyków?
Wyspiarze zbliżeni są swoim stylem życia, bycia do Europy, głównie do Portugalii, co zrozumiałe, skoro jest do była portugalska kolonia. Kabowerdyjczycy ubierają się po europejsku, a jeżeli na ulicach Mindelo zobaczymy kogoś w strojach afrykańskich, to najprawdopodobniej będą to przyjezdni z Senegalu czy Gambii, prowadzący tu często handel uliczny. Ten portugalski styl życia przenosi się też do domów - Wyspiarze, którzy żyją i zarabiają za granicą, tu budują sobie domy na czas emerytury. Dlatego też, pomimo powszechnej biedy i bezrobocia, zobaczymy w każdej dzielnicy i na każdej ulicy budujące się i nowe domy. W domach Kabowerdyjczyków nie spotkamy się też z jakąś afrykańską prostotą - tu też przejęli taki portugalsko-latynoski styl. W mieszkaniach dominują plastikowe kwiatki, ozdoby, szklane figurki, które my już uznajemy za kiczowate.

Ta "portugalskość " przekłada się też na charakter mieszkańców Wysp?
W pewnym sensie tak, bo mimo tej trudnej egzystencji jest to naród bardzo radosny, korzystający z życia, wesoły, barwny, umiejący się bawić. Tej biedy więc się nie widzi, nie czuje. To nie jest taka bieda w rozumieniu Afryki kontynentalnej - nie zobaczymy tu wychudzonych dzieci z wzdętymi brzuszkami, a jeśli trafimy na dzieci żebrzące na ulicach, często będą to dzieci, które chcą wyłudzić pieniądze od turystów, albo są kieszonkowcami. Więc z jednej strony, wyspiarze są bardzo otwarci i miło spędza się z nimi czas, ale z drugiej - trzeba pamiętać o tym, że to naprawdę jest biedny kraj.

Czy jest jakieś miejsce na Wyspach szczególnie dla pani wazne, wyjątkowe?
Cabo Verde to kilkanaście wysp, bardzo różnych, dla każdego te wyspy będą inne, inaczej będzie się je odbierać. Dla mnie oczywiście najważniejsze jest Mindelo - to moje drugie miejsce na Ziemi. Gdybym mogła kiedykolwiek wyjechać na dłużej, czy nawet zamieszkać na stałe, byłoby to Mindelo. Było to pierwsze miasto na Wsypach, które odwiedziłam, jest to też rodzinne miasto Cesarii Evory, ale przede wszystkim, moim zdaniem, jest to najpiękniejsze miasto na wyspach. Minedlo jest stolicą kulturalną Cabo Verde, ma przepiękną - ponoć jedną z najpiękniejszych na świecie - zatokę, mam tam przyjaciół, znajomych, miejsca do których lubię wracać. Podoba mi się też Santo Antão, gdzie można pochodzić po górach, patrząc na ocean i zatrzymując się na pyszny posiłek w licznych knajpkach. Jednak to Mindelo zapadło mi najbardziej w pamięć, serce i duszę.

Pani opinia jest ważna oczywiście, bo czasem przyjezdny może docenić, zauważyć coś, czego osoba mieszkająca w tym miejscu od urodzenia już nie dostrzega. Jaki był stosunek Cesarii Evory do rodzinnego Cabo Verde?
Uczucia Cesarii do własnego kraju zawsze dla mnie były taką kwestią nieodgadnioną. Ten kraj nie do końca ją doceniał, nawet w czasach gdy była już muzyczną gwiazdą. Mimo to, Cesaria była z Wyspami bardzo związana nigdy złego słowa nie powiedziała na temat swojej ojczyzny, władz własnego miasta, które nie raz dokuczyły jej na początku kariery. Nawet gdy w wywiadach, rozmowach, pytano ją o te czasy, kiedy była wręcz, jako artystka, u siebie lekceważona, zawsze wyrażała się o Mindelo, o Wyspach bardzo pozytywnie. Mieszkała tam od urodzenia i podkreślała, że chce być pochowana tam, "gdzie jej pępowina " - jak to się mówi na Wyspach. Miała mieszkanie w Paryżu, dla wygody, ale i tak wolała mieszkać u siebie, bo Mindelo było miejscem, którego nigdy nie chciała opuścić.

Kiedy stała się już znana, rozpoznawalna, nie chciała w tym mieście nic zmienić, rozwinąć?
Wyjeżdżając z domu, na koncerty, w trasę, wiedziała dokładnie co gdzie jest, co się dzieje, o się u kogo zmieniło - ludzie chętnie do niej przychodzili i opowiadali. Akceptowała więc takie drobne zmiany, ale nie miała w sobie potrzeby do ich wprowadzania. Jedno, co podkreślała i na co chciała wpłynąć, to rozwój edukacji. Była przekonana o tym, że dzieci powinny się uczyć, że nauka jest ważna dla przyszłości nie tylko Mindelo i São Vicente, ale całego kraju i świata. Dlatego też powstała Fundacja Cesaria, która wspomagała naukę dzieci, także ich rozwój muzyczny i o tym zawsze mówiła.

Wspomniała pani, że mieszkańcy Mindelo chętnie przychodzili do Cesarii - jacy byli ludzie, którymi się otaczała?
Przede wszystkim, trzeba oddzielić jej życie prywatne, od życia koncertowego, zawodowego. W trasie towarzyszył jej oczywiście jej zespół, manager koncertowy, ale też tłumaczka i asystentka, które nie tylko zajmowały się jej sprawami zawodowymi, ale też pomagały w zakupach, w przygotowaniu się do koncertu, towarzyszyły jej. Przyjmowała też gości przed lub po koncertach - najczęściej byli to jej rodacy, bo Kabowerdyjczyków spotykała w różnych miejscach świata, ale też inni fani. Ze wszystkimi rozmawiała, wypytywała o rodzinę, robiła sobie zdjęcia i podpisywała płyty. Jeżeli spotykała się z dziennikarzami, osobami z ekipy technicznej, osobami z branży muzycznej, zawsze zaskakiwało mnie, że doskonale pamiętała takie osoby. Do tego stopnia, że jeżeli podczas poprzedniego koncertu, ktoś obiecał jej na przykład coś przynieść, doskonale to pamiętała i się przypominała! Tak samo było w Mindelo - wydawało się, że Cesaria wszystkich zna. Doskonale pamiętała kto jest czyim dzieckiem, kto czyją koleżanką, a która kuzynka brata ciotki spotykała się z czyim szwagrem. Bywały też taki sytuacje, że podróżując z muzykami z Cabo Verde, ona sama przedstawiała im dalszych członków ich rodzin - wiedziała o nich więcej, niż oni sami! Jej dom w Mindelo był zawsze pełen ludzi - przez wiele lat, każdy mógł do niej przyjść, zapalić z nią papierosa i porozmawiać. Później, gdy stała się sławna, drzwi zaczęto jednak zamykać, ponieważ niektórzy w bardzo niegrzeczny sposób zaczęli korzystać z tej jej gościnności. Bywały oczywiście takie momenty, kiedy czas spędzała sama - starała się odpoczywać, albo dopuszczała do siebie tylko osoby, które były dla niej szczególnie ważne. Cesaria była niesłychanie otwarta, bardzo towarzyska, była też kobietą miasta. Na pewno nie chciałaby mieszkać gdzieś na odludziu - potrzebowała miejskiego ruchu, zgiełku, sklepów. Nawet w czasie trasy koncertowej, nie lubiła kiedy hotel był gdzieś na uboczu. To mógł być najlepszy hotel w okolicy, jeżeli był daleko od ludzi, nie robił na niej wrażenia. Kochała ludzi i lgnęła do nich, mimo, że w młodości bardzo ją poranili i zaznała od nich dużo krzywdy.

Myśląc o Cesarii Evorze, jako osobie towarzyskiej, myśląc o waszej przyjaźni, trudno mi zrozumieć, jak to było możliwe, skoro mówiła wyłącznie po kreolsku. Wydaje się, że taka osoba przede wszystkim musi umieć się porozumieć z innymi…
Wie pani, tak jest z przyjaźniami! Jeżeli ludzie chcą się porozumieć, to zawsze się porozumieją! W moim rodzinnym Mińsku Mazowieckim, już drugi rok współpracuję z wolontariuszami, którzy pochodzą z różnych krajów, mówią tylko w swoich językach, czasem po angielsku, a z Polakami dogadują się bez problemu. Podobnie było z Cesarią - początkowo mówiłam do niej po francusku, który to język ona świetnie rozumiała, ale znacznie gorzej mówiła, do czego się oczywiście nie przyznawała. Ona z kolei mówiła po kreolsku - ten język jest bardzo zbliżony do portugalskiego, który podobnie jak francuski jest językiem romańskim… Więc tak piąte przez dziesiąte się rozumiałyśmy. Zawsze też był obok ktoś, kto tłumaczył. Ale stopniowo, im więcej czasu spędzałam z Cesarią i jej ekipą, zespołem, uczyłam się kreolskiego. To było trudne, bo te kilkanaście lat temu nie było żadnych książek, podręczników do nauki tego języka. Teraz stopniowo pojawiają się takie "samouczki ", jednak najczęściej dotyczą one kreolskiego z Wyspy Santiago, a język kreolski wysp południa i północy znacząco się różnią. Ja na przykład, mieszkańców Santiago często nie rozumiem, chociaż mieszkają zaledwie godzinę podróży samolotem i całą noc statkiem od São Vicente. Zapytałam nawet Cesarię, czy będzie mnie uczyć kreolskiego, ale odmówiła. Myślę, że wynikało to z jej kompleksów, bo nie była osobą wykształconą - skończyła tylko dwie klasy szkoły podstawowej. Kiedy już zapytałam ją, czy będzie mnie chociaż poprawiać, jak będę mówić po kreolsku, łaskawie się zgodziła (śmiech). Nie robiła tego specjalnie gorliwie, ale też im częściej przebywałam z Cesarią, w jej domu, gdzie wszyscy mówili po kreolsku, tym więcej wyrażeń, słów zapamiętywałam. Więc bariera komunikacji w końcu zniknęła.

A jak było z kreolską kulturą - uczyła się jej pani? Czy Cesaria jakoś pomagała pani w jej poznawaniu?
Ja się jej nie uczyłam, ja ją chłonęłam! Do każdego kraju, którym się interesowałam, podchodziłam tak samo. O południu Francji, Prowansji pisałam pracę magisterską, potem przyszła fascynacja górami, Himalajami, buddyzmem - te kultury poznawałam, ale to Wyspy są moją największą miłością. Ustatkowałam się tu uczuciowo. Poznawałam Cabo Verde i na miejscu i poza - książek po polsku jest niewiele, ale staram się ściągać różne opracowania o historii, muzyce, kulturze z Francji, Włoch. Oczywiście dziś internet jest nieograniczonym źródłem informacji - korzystam z archiwów bibliotek, skąd można nawet zamówić nagrania książek w mp3. Ale oczywiście to jedna forma tej nauki, a drugą jest bycie z ludźmi na miejscu. Automatycznie, chcąc poznać kulturę obserwujesz, pytasz, na przykład dlaczego kuskus - który na Wyspach podawany jest w formie babki - je się z masłem lub miodem… To naturalne, że poznajemy przez doświadczenia, a to doświadczanie ułatwiają też znajomi.

Czy w przypadku pani znajomości z Cesarią to działało w dwie strony?
Żeby poznać jakiś kraj, jego kulturę, ducha, trzeba w nim trochę być, tak jak ja na Wyspach. Cesaria nie miała zbytnio czasu na poznanie jakiejkolwiek innej kultury. Większość czasu spędzała we Francji, ale w Paryżu, który był miejscem "przelotowym ", przystankiem między jedną turą koncertów, a drugą. Oglądała telewizję, z której czerpała informacje. Kiedy już się dobrze znałyśmy, zwracała uwagę na wydarzenia w Polsce - interesowała się tym, dopytywała. Czasem coś źle zrozumiała albo pomyliła, ale poruszało mnie to, że Polską na ile mogła, interesowała się. Było tak na przykład w momencie, kiedy w Katowicach zawalił się dach na wystawie gołębi. Kiedy się spotkałyśmy, pytała mnie, czy sytuacja jest opanowana, czy dużo osób ucierpiało - przejmowała się. Natomiast jeżeli chodzi o typowe elementy kultury polskiej, kultury ludowej, jakoś nie było okazji… Tańców jej nie pokazywałam, chyba też dlatego, że ja słabo tańczę, ale warto wiedzieć, że na Wyspach znany jest taniec "mazurka ", zbliżony do polskiego mazura!

A w Polsce? Był czas, żeby pokazać jej trochę naszego kraju?
Cesaria koncertowała w Polsce wielokrotnie, bywały lata, kiedy przyjeżdżała tu nawet dwa razy w roku, do różnych miast, ale jak to zwykle w czasie tournee bywa - czasu na zwiedzanie nie było. Lubiła wychodzić na zakupy, a resztę ewentualnego wolnego czasu poświęcała na odpoczynek. Bywały sytuacje, kiedy organizatorzy przygotowywali nawet jakiś program - chcieli ją oprowadzić, coś pokazać, a ona z tego nie korzystała. Mogli być zawiedzeni, ale też trzeba wziąć pod uwagę, że życie w drodze, w hotelach, między koncertami jest męczące. Zwiedzałyśmy natomiast podczas podróży po innych krajach - było kilka takich możliwości.

Rozumiem, że kiedy Cesaria była w Polsce, miałyście czas się spotkać?
Spotkać to mało powiedziane. W Polsce spędzałyśmy cały czas razem - przed koncertami, pomiędzy, przy posiłkach, zawsze! Jeździłam z nią też w trasy do innych krajów i wówczas również spędzałyśmy wspólnie czas, jadłyśmy tosty przed wyjazdem na koncert, rozmawiałyśmy. Byłyśmy naprawdę blisko - stąd wszystkie moje opowieści, które mogę teraz przekazać.

Co panią tak poruszyło w muzyce Cesarii Evory, że zapragnęła ją pani poznać na żywo?
Ha! To pytanie, na które potrafi, albo wręcz nie potrafi odpowiedzieć tysiące ludzi na całym świecie, którzy nie tylko jej nie poznali, ale nawet nie widzieli jej na koncercie! Myślę, że siłą muzyki Cesarii był nie tylko jej głos - ponoć jeden z najpiękniejszych czarnych głosów świata - ale też niesłychana siła uczuć, jakie przekazywała swoją muzyką. Uczuć, które publiczność rozumiała, choć w większości nie rozumiała słów tych pieśni. Zresztą ona sama tak mówiła "Przekazuję uczucia prosto z serca do serca słuchacza ". I to było chyba najważniejsze. Śpiewała o prostych, codziennych rzeczach, które dotyczą każdego, bez względu na szerokość geograficzną, rasę, kulturę i wyznanie, a siła uczuć przekonywała ludzi i przekonały i mnie. Dla mnie muzyka była zawsze bardzo ważna, a w muzyce Cesarii urzekła mnie jej melodyjność, szczególny charakter. Potrafi towarzyszyć przy bieganiu, jeździe na rowerze i w pokoju, kiedy słuchamy jej przy zgaszonym świetle, albo na balkonie, gdy patrzymy w rozgwieżdżone niebo. Jest w niej siła, egzotyka, ale jak każda muzyka - po prostu przyciąga emocje. Cesaria nie była gadułą prywatnie, ale dla ludzi, którzy przychodzili do niej po koncercie byłą bardzo ciepła i otwarta. I to było słychać w jej muzyce.

Mówi pani o Cesarii bardzo ciepło. Znałyście się dobrze tyle lat, byłyście sobie bliskie… Co jest najtrudniejsze, kiedy tracimy przyjaciela, który jest jest przyjacielem całego świata?
Miałam pojechać do Cesarii na początku stycznia, tak się umówiłyśmy. Najtrudniejsze dla mnie było to, że zamiast w odwiedziny muszę pojechać w połowie grudnia na pogrzeb. Ten czas był dla mnie szokiem - wszystko było mi dobrze znane, te same miejsca, tylko wciąż szukałam Cesarii, wydawało mi się, że zaraz wejdzie, otworzy drzwi, skomentuje to, co się dzieje. A wydarzenia były skupione wokół jej pogrzebu - trudno było to sobie uświadomić. Trudny był też koncert, który w rok po jej śmierci odbył się na wyspie Santo Antão, skąd pochodziła jej matka. Ten koncert miał uświetnić jej 70. urodziny, a tymczasem był to koncert w hołdzie Cesarii. Jej piosenki śpiewały inne wokalistki - trudno było mi patrzeć na nie te gesty, nie tę postać, słuchać nie tego głosu.

Czy te trudne emocje towarzyszyły pani przy pisaniu książki?
To była inna trudność - trudne było wybranie z prawie 90 gigabajtów wspomnień, które mam zgromadzone na swoim komputerze, wywiadów, zdjęć, nagrań, fragmentów wideo, tych najważniejszych. Wybrać to, co jest najbardziej charakterystyczne, co przedstawi Cesarię, a przy tym zachować naturalny rytm książki i zwartość formy, to było ogromnie trudne! Wydawnictwo i tak skróciło jeszcze mój tekst, co było zrozumiałe, ja też musiałam zachować dużo chwil, sytuacji tylko dla siebie. Na pewno Cesaria nie chciałaby, żebym o wszystkim napisała, uważam też, że każdy ma swój prywatny ogródek, którym nie chce się dzielić, bez względu na to, czy jest znany, czy pisze książkę. To są chwile bolesne, do których nie chcemy się przyznać, ale też chwile szczęśliwe, które ja przeżyłam z Cesarią. Wspólne rozmowy, doświadczenia, które zostaną między nami. Teraz, przy okazji premiery książki udzielam wielu wywiadów, rozmawiam z wieloma osobami, ale ten kawałek szczęśliwego ogródka mojego i Cesarii zostawię tylko dla siebie.

Co powinniśmy więc wiedzieć o Cesarii, żeby poznać i zrozumieć jej muzykę?
To jest świetne, bardzo ciekawe pytanie, ale chyba nie ma na nie jednoznacznej odpowiedzi, bo każdy inaczej muzykę odbiera i w muzyce Cesarii, co innego znajduje. Przede wszystkim, pamiętajmy, że śpiewała tylko po kreolsku, z nielicznymi wyjątkami po hiszpańsku. Śpiew w języku kreolskim był dla niej bardzo ważny, bo w ten sposób promowała swój kraj, kulturę. Podkreślała, że to nie jest język portugalski, a jej muzyka to nie jest fado. Podkreślała, że śpiewa morny i coladery, które to gatunki wywodzą się z Wysp Zielonego Przylądka, a mające tylko wpływ fado, czy innych gatunków muzyki europejskiej. Pamiętajmy, że Cesaria Evora była takim "elementem " łączącym kolonialną, trudną przeszłość Wysp Zielonego Przylądka, którą słychać w jej nostalgicznym głosie, ze współczesnością. Cesaria jest też wciąż przedstawicielką muzyki, która jest autentyczna do tej pory - aranżacja, sposób wykonywania możemy usłyszeć w barze w Mindelo i na Boa Vista i na wyspie Brava, skąd wywodzą się morny. Była też osobą, która niesłychanie kochała ludzi, była otwarta dla ludzi z zewnątrz, była też osobą, która niesłychanie ceniła publiczność w każdym kraju - bez względu na to, czy śpiewała dla pięciu czy pięciuset osób. Była niesłychanie skromna, czego dziś w showbiznenie nie uświadczymy. Mówiła o sobie  "Nazywają mnie bosonogą divą, cesarzową Wysp Zielonego Przylądka, Królową Morny. A ja jestem zawsze p prostu Cesarią ".