Wywiad Doroty Koman z Sylvie Simmons - przekład Magadalena Bugajska

W Polsce ukazały się dwie Pani książki: biografia Serge’a Gainsburga i właśnie wydana historia Leonarda Cohena. Jest Pani dziennikarką muzyczną i bardzo dobrze zna Pani świat muzyki rockowej. Jak zaczęła się Pani przygoda z pisaniem biografii muzyków?

Od zarania dziennikarstwa muzycznego, pisarze zajmujący się tą dziedziną piszą biografie. Mam półki uginające się pod ich ciężarem! Jestem muzyczną dziennikarką od 1977 roku, kiedy to opuściłam swój rodzinny Londyn i przeniosłam się do Los Angeles, gdzie zostałam amerykańską korespondentką brytyjskiego muzycznego tygodnika „Sounds”. Niedługo potem zaczęłam pisać dla legendarnego amerykańskiego magazynu „Creem”. Byłam bardzo zajęta i zachwycona tym, że mogę przeprowadzać wywiady, jeździć w trasy koncertowe i pisać artykuły. Długo nie czułam potrzeby siedzenia w czterech ścianach i dołożenia swojej cegiełki do góry ukazujących się na rynku książek. Pisałam eseje i pomagałam w powstawaniu rockowych encyklopedii (byłam nawet współautorką pierwszej biografii Motley Crüe – tak innej niż Gainsbourga czy Cohena!), ale odrzucałam wszystkie kolejne propozycje pisania książek. Zdarzało się jednak, że ktoś o kim pisałam artykuł stawał się moją obsesją do tego stopnia, że czułam potrzebę głębszego wniknięcia w jego historię. Pierwszy raz poczułam to, gdy poproszono mnie o napisanie biograficznego eseju o Neilu Youngu dla magazynu „MOJO”. Esej zmienił się w bardzo długi artykuł i w niewielką książkę, Reflections in Broken Glass (Odbicie w potłuczonym szkle). Drugi raz zdarzyło się to, gdy napisałam obszerny materiał o Serge’u Gainsburgu, również dla „MOJO”. Byłej partnerce Gainsbourga, Jane Birkin, z którą rozmawiałam pracując nad artykułem, bardzo spodobało się to, co napisałam i stwierdziła, że powinna powstać dobra książka na jego temat po angielsku, a nie francusku. Napisałam ją więc.

Jak wybiera Pani osoby, o których pisze książki?

Wybieram je ze względu na swoją miłość do bohatera, obsesję na jego punkcie albo połączenie jednego z drugim – nigdy w trakcie podejmowania tych decyzji nie myślałam o tym, czy książka może się stać komercyjnym sukcesem i zarobić dla mnie pieniądze. W przypadku Gainsburga było tak, że akurat mieszkałam na francuskiej wsi, kiedy zmarł i wszyscy których spotykałam byli pogrążeni w żałobie – starsi mężczyźni, młode kobiety, farmerzy, studenci, intelektualiści. Flagi spuszczone były do połowy masztu, a stacje radiowe grały tylko jego piosenki. Nie rozumiałam, dlaczego tyle zamieszania spowodował czowieka, którego znałam tylko dzięki piosence, Je T’Aime Moi Non Plus, jego jedynego przeboju w Wielkiej Brytanii. Wtedy mój przyjaciel Francuz pożyczył mi album Histoire de Melody Nelson, a potem kolejne płyty. Zakochałam się w nim jako autorze piosenek i wokaliście i kiedy zaczęłam czytać o nim książki – a po francusku ukazały się ich dziesiątki – ogarnęła mnie obsesja na jego punkcie i chciałam przedstawić go anglojęzycznej publiczności, która dotąd go ignorowała.
Jeśli chodzi o Cohena... Pierwszy raz usłyszałam jego muzykę, gdy byłam młodą dziewczynką, fanką Beatlesów, ponieważ jego piosenka znalazła się na taniej składance prezentującej amerykańskich artystów nagrywających dla Columbia Records. Brzmienie jego głosu, ta bezbronność i intymność oraz uczucie, że on wszystko wie, że zna najważniejsze tajemnice, poruszyły mnie w sposób, którego jako młoda dziewczyna nie potrafiłam zrozumieć.  Później, gdy byłam już muzyczną dziennikarką, przeprowadzałam z nim wywiady – raz była to długa rozmowa rozłożona na trzy dni. I chociaż ta rozmowa była wspaniała, nadal miałam poczucie, że nie dotarłam do jego duszy i serca. Żadna z biografii, które o nim czytałam, nawet trochę się do tego nie zbliżyła i wszystkie zdawały się bardziej suchymi zapisami dat i faktów. Będąc tak ważną dla muzyki postacią, Cohen nie miał szczęścia do biografii (o Dylanie, na przykład, powstało wiele naprawdę dobrych książek). Kiedy więc rozpoczął swój „comeback” i wyruszył w trasę w 2008 roku, zaczęłam pracę nad Jestem twoim mężczyzną.

Historia Serge’a Gainsburga jest już niestety zakończona – zmarł w 1991 roku – ale Leonard nadal pisze piosenki, koncertuje, tworzy. Jak pisze się książkę o kimś takim?

Pisząc tak szczegółową i dogłębną historię żyjącej osoby staję się jakby jego prześladowczynią, ponieważ wymaga to pewnego rodzaju intymności – umysłowej i emocjonalnej – która jest bardzo nachalna. Mnóstwo czasu spędziłam rozmawiając z bliskimi mu osobami – byłymi kochankami, narzeczonymi, muzami, z matką jego dzieci, mnichami, którzy mieszkali z nim w buddyjskim klasztorze, z rabinem z Montrealu, który przygotowywał go do bar micwy, gdy miał trzynaście lat, jego teraźniejszym rabinem z Los Angeles, muzykami, producentami płyt, redaktorami jego książek, przyjaciółmi z dzieciństwa... I tak przez trzy lata. Oczywiście wszystkie te osoby pytały czy Leonard nie ma nic przeciwko temu, żeby ze mną rozmawiały. Wyobraźcie sobie, jak musiał się z tym czuć Leonard – przez ponad dwa lata otrzymywał maile i telefony od osób ze swojej przeszłości. Właśnie to mam na myśli, kiedy mówię, że pisanie biografii było trochę jak „stalking” czy wręcz  prześladowanie kogoś, by znaleźć za wszelką cenę dowody przeciwko niemu. Mogę jednak z dumą powiedzieć, że Leonard mi zaufał. Powiedziałam mu, że na końcu – po rozmowach z około 110 osobami – będę chciała przeprowadzić z nim wywiad, bo wtedy dokładnie będę wiedziała, o co go zapytać, a on zgodził się na to.

Czy Cohen miał wpływ na Pani pracę? Czy starał się wpływać na jego portret, który Pani tworzyła?

Zupełnie nie. Okazał się bardzo wspaniałomyślny. W pewnym momencie, gdy miała kłopoty z amerykańskim wydawcą, umówiłam się z Leonardem na lunch. Pocztą pantoflową usłyszał o moich trudnościach i zapytał o nie. Brakiem profesjonalizmu z mojej strony byłoby mówienie o tym, więc sam zgadł. „Czy oni życzą sobie hagiografii?” – zapytał. Uśmiechnęłam się tylko. Z poważną miną powiedział: „Nie pozwól im mnie wybielać”. Innymi słowy, chciał, żebym pisała to, co chcę, bez upiększeń. Powiedział, że mi ufa, a ja zapewniłam go, że będę pisać z najwyższą starannością i tak właśnie zrobiłam.

Biografia Leonarda Cohena to godna podziwu, obszerna publikacja – research, który Pani zrobiła jest bardzo dogłębny. Przeprowadziła Pani dziesiątki wywiadów, odbyła wiele podróży. Proszę powiedzieć jak wyglądała praca nad książką i ile zajęła czasu.

Pierwszy rok spędziłam na odwiedzeniu wszystkich miejsc na świecie, w których mieszkał, pracował, studiował albo które kochał Leonard. A ponieważ Leonard zawsze był w ruchu – pod względem geograficznym, romantycznym i każdym innym oprócz sposobu, w jaki pracuje – zajęło mi to sporo czasu, ale pozwoliło przeprowadzić wspaniałe rozmowy i dało wgląd w jego życie. Podam tylko dwa przykłady: mieszkałam w klasztorze na Mount Baldy, gdzie żył Leonard i w Hotelu Chelsea, gdzie spał z Janis Joplin. Większość wywiadów zrobiłam właśnie podczas pierwszego roku, chociaż były trudności z namierzeniem kilku osób albo trzeba były więcej czasu, aby przekonać je do rozmowy. Sam proces pisania był bardzo intensywny: pracowałam zwykle sześć dni w tygodniu, po dwanaście godzin dziennie przez kolejne półtora roku.

Który okres życia Leonard Cohena uważa Pani za najbardziej fascynujący?

Trudno wybrać jeden, ponieważ wszystkie te okresy i anegdoty są tak ciasno splecione ze sobą jak helisa DNA, bardziej niż stacje na trasie pociągu – jeśli wyjmie się jeden element, reszta się rozpada.  Gdybym jednak musiała wybierać, zdecydowałabym się na jego nowojorskie lata w Chelsea Hotel i wspaniałe opowieści o Nico, Jacksonie Browne, Judy Collins, Janis Joplin i Andym Warholu; a także lata spędzone w Nashville, kiedy Leonard mieszkał w drewnianej chacie po sąsiedzku z bimbrownikiem i jeźdźcem z rodeo; a także czasy, gdy mieszał w buddyjskim klasztorze.

Który z tych okresów okazał się najtrudniejszy do opisania?

Najtrudniejszym do napisania rozdziałem był ten, który opowiada o prawnych i finansowych kłopotach Cohena, kiedy jego była menadżerka/kochanka i jej różni znajomi finansiści wyczyścili do czysta jego konto i fundusz emerytalny. Musiałam przeczytać stosy prawniczych dokumentów i rozmawiać z wieloma prawnikami. Przyprawiało mnie to o ból głowy!

Biografia pokazuje Leonarda Cohena na wielu płaszczyznach: jego życie osobiste, rozwój duchowy, a także chwile zwątpienia. Jak radziła sobie Pani z tymi wszystkimi zmianami w jego życiu?

Ciekawe, że najlepsze rockowe biografie – większość rockowych historii – z reguły  przepełnione są tragedią. Opisują szczyt kariery, zazwyczaj przypadający na młode lata artysty, a potem powolny – a czasem szybki – upadek. Albo kończy się jego  kariera albo narkotyki i alkohol doprowadzają go do śmierci. Nawet artyści, których kariera nadal trwa w najlepsze – jak na przykład Rolling Stonesi – mieli w swoim życiu złoty okres, który nigdy nie wrócił. W przypadku Cohena jest niemal zupełnie odwrotnie. Mimo, że miał lojalną publiczność w Europie, a w młodości uznawano go za złotego chłopca kanadyjskiej poezji, jego albumy ledwo sprzedawały się w Ameryce Północnej. Aż do I’m Your Man i The Future, które ukazały się pod koniec lat osiemdziesiątych i na początku dziewięćdziesiątych. W Stanach Zjednoczonych grał o wiele mniejsze koncerty niż w Europie. Kiedy jednak po piętnastu latach powrócił na scenę i powoli zaczął się starzeć, zdobył największą i najbardziej oddaną publiczność w swojej karierze. Dawno, dawno temu odzyskał już swoje stracone pieniądze, ale tak doskonale się teraz bawi, że nie ma zamiaru rezygnować z występów. Teraz jest szczęśliwy. Wygląda młodziej niż dziesięć czy piętnaście lat temu. Ma błysk w oku.

Cohen niedawno zagrał w Polsce koncert, który był wielkim sukcesem. Najwięcej dla promocji muzyki Leonarda Cohena w Polsce zrobił Maciej Zembaty, niestety już nieżyjący tłumacz jego piosenek i wykonawca. Opisuje pani koncerty Cohena w swojej książce, ale czy planuje Pani odwiedziny w naszym kraju?

Wiem, że Leonard naprawdę kocha Polaków, a koncerty które gra w Polsce są dla niego wyjątkowe. Byłam w Polsce tylko raz, wiele lat temu, kiedy towarzyszyłam Iron Maiden podczas ich trasy. Chciałabym kiedyś wrócić, przeczytać fragmenty mojej książki i puścić polskiej publiczności kilka piosenek Leonarda. Teraz mieszkam na zachodnim wybrzeżu Ameryki, a bilety lotnicze są naprawdę drogie. Moja trasa promocyjna zaczęła się niemal rok temu więc zamieniłam się w ludzką szafę grającą z piosenkami Leonarda Cohena.

Chcielibyśmy zaprosić Panią do Polski i posłuchać jak gra Pani na ukulele.

Ach, byłoby wspaniale. Mam nadzieję, że kiedyś się uda. Dajcie mi znać, jeśli odbywają się jakieś festiwale książki, które mogłyby mnie zaprosić. Nie mogę się doczekać, aż zobaczę polskie wydanie. Moja biografia Gainsburga wygląda naprawdę pięknie i wiem, że podobnie będzie z Cohenem. Jeszcze raz dziękuję za waszą pracę i uwagę, jaką poświęciliście mojej pracy.

Magazyn „Rolling Stone” napisał o książce Sylvie Simmone : „To biografia, na którą Cohen od dawna zasługiwał. Każda wcześniejsza książka o nim staje się praktycznie niepotrzebna”

W biografii Leonarda Cohena, której tłumaczenie właśnie trafiło do księgarń, hasło „Polska” pojawia się dopiero na 364 stronie i tylko przez moment. Dla czytelnika z kraju, gdzie Kanadyjczyk jest popularniejszy niż u siebie, to nie lada afront.

Mity szybko zaczynają żyć własnym życiem. Zwłaszcza, gdy są nam na rękę. Tak jest ze słynnymi „polskimi korzeniami” Leonarda Normana Cohena, urodzonego siedemdziesiąt dziewięć lat temu w Westmount, zamożnej dzielnicy Montrealu. Niezależnie od tego, jak bardzo byśmy chcieli, Wyłkowyszki na Litwie, akurat w latach 40. XIX wieku, gdy przychodził tam na świat pradziadek Leonarda, Lazarus Cohen, i jakieś dwadzieścia lat później, gdy emigrował do Kanady, już częścią Polski nie były. Podobnie jak odległe o jakieś osiemdziesiąt kilometrów Kowno, skąd wywodził się ojciec matki muzyka i też późniejszy emigrant, talmudysta Solomon Klonitzki-Kline. A jednak określenie „polski Żyd” na trwałe przykleiło się do Cohena, choć najbliższe prawdy byłoby mówienie o korzeniach środkowoeuropejskich.
Sam Cohen też bywa niekonsekwentny. Podczas pierwszego, pamiętnego koncertu w Sali Kongresowej w 1985 r. (jeszcze do tego występu wrócimy), zapowiadając „Sisters of Mercy”, dziękował Rosjanom, że wybudowali dla niego tę wspaniałą salę. „Moja matka pochodziła z Rosji, zawsze wyrażała się o tych ludziach z uznaniem”. Tuż przed koncertem, w hotelu Victoria, reporter „Kuriera Polskiego” spytał muzyka, czy posiadanie korzeni na Wschodzie wpływa na jego twórczość. „Tak, i to w bardzo dużym stopniu. Moja matka przybyła z Litwy, śpiewała mi wiele litewskich i rosyjskich pieśni, których nauczyła się jeszcze przed rewolucją w Rosji. Rodzina mego ojca pochodziła zaś z małego miasteczka Budiciev” – odpowiada Cohen. „Berdyczów?” – sugeruje dziennikarz. „Tak, Berdyczów, właśnie stamtąd pochodzimy”. Berdyczów – Kowno, to dość spory dystans. Kto wie – może artysta miał na myśli zgoła inną miejscowość? A może to rodzinne strony prababki po kądzieli? W innych wywiadach wspomina o Litwie. Sylvie Simmons, autorka wydanej właśnie w Polsce biografii (trzeciej na polskim rynku) zatytułowanej „Jestem twoim mężczyzną”, zachowując historyczny kontekst, też pisze o Litwie i Rosji.

Oczywiście można powiedzieć – drobiazgi bez znaczenia. Genealogia wraz z całym kontekstem miejsca nie zatrzymuje się na dwóch pokoleniach wstecz. Przecież Cohen mentalnie jest nasz, żydowski chłopak z tego samego regionu Europy, dlatego rozumiano go doskonale w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.

Co z tego, że on sam uważał swoje pieśni traktujące o miłości i wolności za przesłanie uniwersalne – Polacy poznający je w tamtych czasach wiedzieli lepiej, o co mu chodzi. „My wyobcowani w świecie realnego socjalizmu potrzebowaliśmy jak powietrza tej wolności, o której pisał” – wspominał Maciej Zembaty, wieloletni tłumacz i popularyzator Cohena w Polsce.

Nic więc dziwnego, że nawet w pierwszej, opartej na autobiograficznych wątkach powieści Cohena „Ulubiona gra”, wydanej w Polsce dopiero w 1994 r., musiał też znaleźć się polski wątek. Informacja podana przez Zembatego na okładce głosiła, jakoby pierwowzorem Krantza – przyjaciela głównego bohatera – był najprawdopodobniej ówczesny ambasador Kanady w Polsce o nazwisku McGee, który przyczynił się do zorganizowania pierwszych koncertów Leonarda w naszym kraju. Niestety – jak udowadnia Simmons, która spędziła w towarzystwie Cohena wystarczająco dużo czasu, by go o wszystko wypytać – postać Krantza zainspirował nikt inny, tylko Mort Rosengarten, najstarszy stażem przyjaciel muzyka – jeszcze z czasów dzieciństwa i dorastania w Montrealu – który z Polską miał tyle wspólnego, co Berdyczów z Litwą.

Łatwo jednak zrozumieć, że każdy sposób był dobry, żeby mieć Cohena trochę na własność.

SPRAGNIENI SŁOWA

Zaczęło się w 1968 r., kiedy Wojciech Mann przywozi z Londynu czarną płytę z dwoma utworami – „Suzanne” i „So Long, Marianne” i zaczyna nadawać je w radiowej Trójce, która wtedy kształtowała muzyczne gusta polskiej inteligencji. Maciej Zembaty, też związany z Programem Trzecim, do spółki z krytykiem literackim Maciejem Karpińskim, który zaraża go Cohenowskim bakcylem, tłumaczy teksty tak, by dało się je śpiewać po polsku. Zadanie jest niełatwe, bo trzeba zachować oryginalną rytmikę i balladowy charakter. Powielane tłumaczenia krążą z rąk do rąk w nieoficjalnym obiegu (z czasów, zanim też zaczęłam świadomie słuchać Cohena, zapamiętałam dobrze taki właśnie śpiewnik z biblioteki rodziców, ze „Słynnym niebieskim prochowcem” i innymi klasykami w tych właśnie przekładach – wyglądał jak kajet odbity rozmazaną czcionką z maszyny do pisania, na chropawym brązowym papierze).

Zembaty z Johnem Porterem i Karpińskim jeżdżą po Polsce, wykonując rodzime wersje pieśni. Słuchacze przegrywają je znajomym na kasety. Fama kandyjskiego barda szybko rośnie. Do jej popularności przyczynia się walnie fakt, że – jak pisał Piotr Bratkowski – Cohen „nie apelował do wspólnych przeżyć, lecz przeciwnie: odwoływał się do tego, co w każdym z nas jest własne, osobne. Jego piosenki nie były akceptowanym składnikiem oficjalnej i lansowanej kultury, słuchało się ich w samotności albo w małym gronie najbliższych przyjaciół”. Śpiewa się je też na biwakach, podczas wędrówek po górach, przy ogniskach. Wielu zaczyna „na Cohenie” naukę angielskiego.

Z początkiem lat 80. Zembaty zostaje dyrektorem artystycznym Przeglądu Piosenki Prawdziwej w Gdańsku. Impreza pełni rolę antyfestiwalu sopockiego, prezentuje twórczość wcześniej zatrzymaną przez cenzurę. Jej szef próbuje ściągnąć na występ samego Leonarda, tytułowanego wówczas w polskich artykułach najzupełniej poważnie Mistrzem. Dzwoni do Baru u Billa na greckiej wyspie Hydra, ulubionej miejscówki muzyka. Udaje mu się przywołać go do telefonu i przekonać, że przywódca polskiej opozycji, Lech Wałęsa, osobiście zaprasza Cohena do Gdańska. Jednak urzędnik z ambasady w Atenach nie zjawia się na lotnisku z obiecaną wizą. Z przyjazdu nici, ale wieść o rzekomych konszachtach Cohena z Wałęsą roznosi się szybko. Podczas festiwalu Zembaty sam śpiewa po polsku „The Partisan”, która w tym kontekście natychmiast staje się jednym z nieoficjalnych hymnów „Solidarności”.

Wkrótce generał Jaruzelski ogłasza stan wojenny, Zembaty zostaje internowany za „antySopot” i wspieranie „Solidarności”, ale jego płyta „Alleluja” z balladami Cohena rozchodzi się w nakładzie ponad 300 tysięcy egzemplarzy. Cohenowskie szaleństwo przybiera na sile. Studenci krakowskiej Akademii Górniczo-Hutniczej organizują w grudniu 1983 r. pierwszy – i bodaj jedyny na świecie – Ogólnopolski Festiwal Leonarda Cohena, w którym udział bierze ponad siedemdziesięciu amatorów interpretujących po swojemu słynne songi.

Zembatemu udaje się dopiąć swego – z pomocą wspomnianego kanadyjskiego ambasadora – cztery lata po pierwszej próbie: europejska trasa Cohena w ostatniej chwili zostaje poszerzona o cztery koncerty. Trójka przekazuje radosną wieść słuchaczom. Studencki klub Hybrydy natychmiast zapowiada Cohenadę – tematyczną imprezę, podczas której występują Zembaty, Porter i laureaci krakowskich festiwali. Wygłodzeni twórczości Mistrza Polacy natychmiast rzucają się po zakup biletów. Miejsca w odległych rzędach kosztują 1600 złotych, czyli dość słono, zważywszy, że przeciętna pensja sięga wówczas 20 tysięcy. Koncert w Warszawie opóźnia się o półtorej godziny, bo milicja (nie policja, jak podaje w swojej książce Simmons – to też z pozoru drobna różnica, może efekt nieuwagi redaktora) do spółki z ochroniarzami i pracownikami firmy Alma-Art, organizującej występ, oglądają drobiazgowo bilety i odsiewają te legalne od „lewych”, zakupionych nawet za kilka tysięcy złotych od koników.

Jak podsumuje później w recenzji Daniel Passent, „była to największa konfrontacja młodzieży z siłami ładu i porządku od czasu zniesienia stanu wojennego”. Koncertu nie transmituje polska telewizja, ale niektórym słuchaczom udaje się przeszmuglować na salę kamery i magnetofony, więc koncert zostaje nielegalnie zarejestrowany.

PIEŚŃ NIE ZNA GRANIC

I tu, niestety, przychodzi czas na obalenie najważniejszego mitu. Cohen – jak wynika zarówno z wywiadów przeprowadzonych z nim przed i po koncertach, jak i z biografii Simmons – nieszczególnie odnajdywał się w narzuconej mu przez okoliczności roli barda solidarnościowej opozycji. Ba, wydawał się nią nieco zakłopotany. Jak sam wspominał wiele lat później w rozmowie z Danielem Wyszogrodzkim: „Nie miałem pojęcia, że zajmuję jakieś miejsce w polskiej kulturze i początkowo zaniepokoiły mnie oczekujące tłumy i oznaki zainteresowania. I zupełnie nie byłem przygotowany na ciśnienie, pod jakim się znalazłem. Krajowy rzecznik Solidarności zwrócił się do mnie o zaproszenie Lecha Wałęsy na koncert w Warszawie. Miał on wtedy zakaz opuszczania Gdańska, poproszono mnie więc o postawienie rządu w kłopotliwej sytuacji. Nie miałem jednak okazji do przetestowania odwagi. Kilku z moich muzyków wzięło mnie na bok i powiedziało: Leonard, nie wiemy, na czym właściwie polega twoja pokręcona misja, ale my pracujemy za tygodniówkę, więc nie mów nic, co by nam utrudniło opuszczenie tego kraju. Gramy i spadamy, okay?”.

Równie dyplomatycznie wypowiadał się więc podczas koncertu, dialogując z publicznością podczas zapowiadania kolejnych pieśni. Po dygresji o Rosjanach, przed „Hallelujah” powiedział na przykład, że uważa, że „ciało potrzebuje dwóch nóg – lewej i prawej – by mogło się poruszać we właściwym kierunku”.

Publiczność oczekiwała jednak Słowa, które brzmiało wówczas „Solidarność” albo „Lech Wałęsa” – jednoznacznego określenia się przez idola po właściwej stronie. I wymówił je wreszcie, anonsując „Memories”, choć odnosił się – bodaj jako pierwszy artysta z zagranicy w publicznym wystąpieniu – głównie do tragedii Zagłady: „To dziwne uczucie, znajdować się teraz w kraju, gdzie dokonała się największa zagłada Żydów w historii. Nie mam na ten temat nic do powiedzenia, żadnych przemyśleń, którymi chciałbym się podzielić. To nie ma nic wspólnego ze mną ani z wami, to sprawa między moimi a waszymi przodkami. To kraj Chopina i Kopernika, Solidarności, Lecha Wałęsy”. Publika odpowiedziała głośnym aplauzem.

Bard stanął na wysokości zadania, nawet jeśli kilka minut później dodał: „To również kraj Żelaznej Kurtyny, kraj Oświęcimia i wielu okropnych zbrodni. Ale ja nie oceniam. Moja pieśń nie ma flagi. Nie należy do żadnej partii. Nie zna granic”.

Z drugiej strony jednak większość czasu w Polsce spędził nie z przedstawicielami Pagartu, ale swoimi tłumaczami i ich przyjaciółmi, którzy zarazem byli działaczami opozycji. Zembatemu i Karpińskiemu udało się do niego dostać jeszcze na lotnisku. Poszli na wspólny lunch w hotelu Victoria. Zjadł zamówione dlań kołduny, zaproponował, żeby przeszli na „ty” i mówili do niego „Lenny”, co musiało być dla nich niełatwe. Potem uczestniczył w zorganizowanym dla niego balu opozycji i spotkaniu z ambasadorem Kanady. A na pożegnanie, już w samolocie, usłyszawszy od Zembatego o strajku głodowym w obronie studenta Gałuszki, aresztowanego za odmowę odbycia służby wojskowej, zgodził się wysłać z samolotu depeszę do generała Jaruzelskiego. Padło w niej zdanie: „Oby Bóg zmiękczył serce Faraona”. Depesza nie dotarła do adresata, ale tłumacze Cohena nie omieszkali nagłośnić tej historii, która umocniła jeszcze bardziej przekonanie o jego zaangażowaniu w sprawy polskiej opozycji.

Choć „Lenny” wrócił do Polski dwanaście lat później, tym razem niejako na drugim planie, promując płytę swojej ówczesnej partnerki i współpracowniczki, Anjani Thomas, i miał wracać jeszcze wielokrotnie, do jego spotkania z Wałęsą doszło dopiero w 2010 r., podczas trwającej ponad dwa lata światowej trasy koncertowej, która miała pomóc muzykowi wydobyć się z finansowych tarapatów, w jakie wpakowała go była menedżerka.

Wyszło całkiem zabawnie. Wałęsa na początek spytał, jak długo będzie trwał koncert, bo następnego dnia musi odebrać tytuł honorowego obywatela Opola. „Trzy do czterech godzin – odparł Cohen. – Ale nie poczuję się urażony, jeżeli pan prezydent opuści występ w trakcie”. Na to Wałęsa wskazał Cohena palcem i zawołał: „Fidel Castro! ”, wywołując spontaniczny wybuch śmiechu.

Wcześniej, bo w 2001 r., otrzymał najważniejszą polską nagrodę muzyczną, „Fryderyka”, za płytę „Ten New Songs”, w kategorii najlepszy album zagraniczny na polskim rynku. Nie zjawił się, by ją odebrać, ale nagrał w Los Angeles podziękowania, odtworzone na ekranie podczas uroczystej gali. Dziękował Polakom, że od tylu lat mają do niego słabość i kupują jego kolejne albumy, przepijając życzenia kieliszkiem polskiej wódki. Przy okazji – świadomie lub nie – nawiązał raz jeszcze do swojej przemowy z 1985 r., mówiąc, że Fryderyk to przecież Chopin, zaś Polska – to wódka.

O czym warto wspomnieć tym bardziej, że w książce Sylvii Simmons o Fryderyku też nie ma ani słowa, za to głównie dekomponuje ona bardziej uniwersalny Cohenowski mit – melancholijnego, dojrzałego barda w nieskazitelnym garniturze, tak układnego, że aż wieje nudą. I choć z tym odprasowaniem to akurat prawda (już jako młody chłopak był pedantem), zaś garnitury to jego znak rozpoznawczy, to jego życie – w samym centrum kontrkultury lat 60., a potem 70. – grzecznie skrojone nie było. „Jestem twoim mężczyzną” udowadnia, że od wizerunku smętnego romantyka, jakim chcieli widzieć go wszyscy zasłuchani w dźwięki „Suzanne” płynące z magnetofonów Kasprzak i Grundig, znacznie prawdziwszy był obraz sprowadzający się do hasła „alcohol, sex, drugs and rock’n’roll”, co z perspektywy czasu brzmi znacznie prawdziwiej niż posągowy bohater mimo woli.

Z biografiami jest tak: podobno żeby je polubić, trzeba do ich czytania dojrzeć. Podobno im grubsza, tym lepsza. I podobno też, im bardziej wydaje ci się, że o czyimś życiu wiesz już wszystko dzięki dwóm kliknięciom myszy w googlach, tym bardziej się ze swoją opinią przejedziesz.

„Chodzą słuchy”, że niczego lepszego o Cohenie już nie znajdziecie. Grubszego chyba też nie. Na dwukilogramowe cudo wydane przez Marginesy (a piękne książki wydają, oj tak) zasadzałam się już od dawna – i jak to w takich sytuacjach, chodziłam dookoła, szukałam, aż przestałam i wtedy samo do mnie przyszło. Zamiast odwrócić wzrok i pogardliwie wzruszyć ramionami w geście „teraz to jestem ponad to”, przygarnęłam z najszerszym i najszczerszym uśmiechem w historii zdobywania książek ever. Tak! Chodź do mnie, Leonardzie!

Pięknie wydana i dobrze zresearchowana historia jednego z najbardziej wrażliwych muzyków. I nie mówię tu akurat o wrażliwości muzycznej (nie tylko), ale o wrażliwości w ogóle: zwykłej, codziennej, charakternej. Takiej, która pcha z jednego nałogu w drugi, nie pozwala zostać na dłużej w jednym miejscu, każe pisać, pisać i pisać, jeszcze więcej, jeszcze mocniej. Nie pozwala spać. Każe kochać kobiety z całego serca, a jednocześnie pozwala związać się z jedną z nich dopiero pod koniec życia. Taka wrażliwość, która ślepo wierzy, że trzeba być albo w porządku wobec wszystkich, albo lepiej nie zaczynać być w ogóle. Która zmusza do bezgranicznego ufania ludziom, zawierania umów na słowo honoru, martwienia się o swoich przyjaciół na drugim końcu świata i dziwienia się, że była kochanka nie chce kontynuować przyjaźni, już bez uczucia. Bo do głowy nie przychodzi, że jest w tym cokolwiek nie na miejscu.

Ale wrażliwcy tak mają i wcale nie ma się co temu dziwić. Tak funkcjonują, tak jest im prościej. Inaczej się gubią w świecie, który jest trochę zbyt skomplikowany, bo wkrada się do niego pośpiech, zawiść, kombinatorstwo. Wierzą w to, że ludzie z natury są dobrzy, więc nikt ich nie oszuka (pod koniec życia menagerka Cohena okradła go ze wszystkiego, sprzedając prawa do wszystkich jego utworów, książek, wierszy i rysunków oraz przepisując na siebie 99% jego majątku, 1% wspaniałomyślnie zostawiając artyście), interesują się tym, co inni omijają szerokim łukiem (źródła magnetyzmu piosenkarza? zmięty i zużyty podręcznik hipnozy noszony w kieszeni jego chłopięcych spodni), widzą więcej niż inni (emocji, powiązań, symboli, potrafią odczytywać informacje nie wprost) i naprawdę są święcie przekonani, że życie można oprzeć na chłopięcych marzeniach.

Bo można.

Historia spisana przez Simmons ląduje na półce z porządnymi biografiami. A to rzadkość. Do snucia opowieści o czyimś życiu trzeba mieć niebanalny dryg, w dodatku umieć zrobić to tak, że główny (żyjący!) zainteresowany jest z niej zadowolony. Wielki podziw za wyciągnięcie na światło dzienne najdrobniejszych szczegółów i niezlekceważenie informacji, które na pierwszy rzut oka mogły wydawać się nieistotne – a w całej książce okazały się w kilku miejscach kluczowe. Sześćset stron robi swoje. I to, że przez kilka źródeł „Leonard Cohen. Jestem Twoim mężczyzną” została uznana za pierwszą pełną biografią muzyka: najbardziej obszerną, z największą ilością wiarygodnych źródeł i odnośników. A ode mnie w bonusie też to, że napisana tak sprawnie, że czyta się ją z dziką przyjemnością w minutę dziesięć, żeby w drugiej minucie chcieć jeszcze raz.