Przeczytałam niezwykłą książkę. Książkę, która pozwoliła mi zatrzymać się na chwilę, aby chłonąć każde słowo zmieniające się w obraz.
Pragnę przedstawić książkę flamandzkiego pisarza Stefana Hertmansa "Wojna i terpentyna". Premiera w Polsce miała miejsce kilka dni temu - 23 września. Sięgnęłam po nią i zanurzyłam się w jej toni, pięknej, nostalgicznej i zarazem bardzo wzruszającej. To opowieść napisana przez wnuka na podstawie wspomnień jego dziadka.
Powieść złożona jest z trzech części, doskonale się z sobą łączących, opowiada o życiu człowieka, który żył na przełomie wieków XIX i XX w regionie Flandrii.
Urbain Joseph Emile Martien był malarzem kopistą dla którego świat rysunku i malarstwa stał się odskocznią od trudnych i smutnych dni zwyczajnej pracy. Na świat ten czekał prawie każdego dnia i to on dawał mu pocieszenie. Życie zwykłego człowieka, którym był okazało się fascynujące dla jego wnuka. Odkrył je na nowo czytając dzienniki dziadka, który spisywał je w ciągu trzynastu lat długiego życia. Stefan Hertmans postanowił napisać książkę w hołdzie dla starszego człowieka i prostego flamandzkiego żołnierza. W opowieści zachował literacki styl dziadka, umiejętnie włączył do niej listy oraz zasłyszane w dzieciństwie historie rodzinne. Jednocześnie stworzył książkę piękną dzięki własnemu talentowi pisarskiemu.
Co w tej opowieści zachwyca? Przede wszystkim subtelny język, nad wyraz poetycki, malarski, ciepły i nastrojowy. Czytając część I książki, związaną z dzieciństwem i młodością Urbaina widziałam zarówno kolory, jak i światło, które pozwalały na wyciszenie się. Były tam obrazy ukazujące niezwykłą miłość do matki, ale także ciężka praca u kowala czy w odlewni żelaza i zakładzie produkującym żelatynę (swoją drogą ten ostatni dość apokaliptyczny). Odnalazłam w powieści piękne miejsca, takie jak Gandawa, Ostenda, Brugia.
Zagłębiałam się w uliczki średniowiecznych miasteczek i przypominałam sobie moją podróż do tych urokliwych miejsc sprzed kliku lat.
Czytałam, widziałam, słuchałam pobrzmiewających nut utworów Schuberta i Bizeta, które upodobał sobie Urbain Martien w "melancholijnym uniesieniu".
Wspólnie z autorem oglądałam przedmioty, rzeczy należące do jego dziadka (dodam, że w książce znajdują się zdjęcia ukazujące niektóre z nich) - pamiątki rodzinne. Opisane zostały z pietyzmem. Czy dzisiaj potrafimy pamiętać o takich przedmiotach, które są związane z naszymi historiami rodzinnymi? Czy mamy czas by im się przyjrzeć i je zapamiętać?

Opowieść Stefana Hertmansa była dla mnie niczym fresk, obejmujący miejsca, ludzi, ich myśli, poglądy w określonym przez toczącą się nieustannie historię. Jednocześnie znajdują się w niej dokładane instrukcje tworzenia fresków na ścianach kościołów i klasztorów, ponieważ tym fachem trudnili się przodkowie autora książki. Dlatego znajdziemy w niej mnóstwo obrazów dawnych mistrzów i opisów tworzenia tych dzieł , Rembrandta, Tycjana czy Rubensa. Możemy poczuć zapach tytułowej terpentyny i oleju malarskiego. Wspólnie z autorem towarzyszymy młodzieńczym rysunkom, które powstawały dzięki niezwykłemu uporowi przyszłego doskonałego i skromnego malarza kopisty.

Najważniejszą częścią wspomnień i samej książki jest udział Urbaina w I wojnie światowej. Obejmuje jego pobyt w szkole wojskowej, po którym 23 - letni kapral wyruszył na Wielką Wojnę.
Opowieść o wojnie, młodzieńczej ekscytacji, czekaniu i piekle działań wojennych jest niezwykłym uzupełnieniem wiedzy na ten temat.
Jest w niej zeppelin porównany do baśniowej ryby, która sunie po niebie. Jest również okrutna, brudna i cyniczna codzienność żołnierzy uwięzionych w okopach. Wojna, o której opowiada w dziennikach Urbain jest niczym seria "Okropności wojny" Francisca Goi.
I wojna światowa zmieniła ludzi, sposób ich myślenia, zamknęła etap epoki, w której tak ważny był honor. Żołnierz Martien przeszedł przez własne "okropności", był odważny chociaż nie widział sensu niektórych decyzji przełożonych. W pewnym momencie możemy przeczytać jego słowa:
"Moja opowieść staje się monotonna, tak jak monotonna stała się wojna, jak monotonna stała się śmierć".
To niezwykle trafne spostrzeżenie dotyczące realiów Wielkiej Wojny a jednocześnie trzeba oddać autorowi, że jego opowieść o tym okrutnym czasie naszej historii wzbudza współczucie i grozę. Jest bardzo żywa, napisana z ogromną żarliwością. Opowieść zawarta w obrazach i pamięci człowieka, który potrafił także kochać.
Miłość jest obecna na kartach książki. To miłość tragiczna, która powoduje że obowiązkowy i kierujący się w życiu honorem bohater, wypełnia obowiązek wobec rodziny zmarłej ukochanej. Ale jest także niezłomna miłość do malarstwa, które daje ukojenie i pozwala na zawsze utrwalić wizerunek pięknej i niedoszłej żony.
Życie dziadka, żołnierza i malarza spisane we wspomnieniach, za sprawą wnuka okazało się opowieścią ważną dla niego, dla jego rodziny a także pięknie wpisującą się w historię współczesną Flamandów.
Cieszę się, że mogłam przeczytać książkę ważną i piękną, fantastycznie napisaną na temat pamięci, która jest ważnym elementem naszego życia.

"No tak, człowieku, to jest coś, życie".

Przeczytanie tej książki było dla mnie wielką przyjemnością i ucztą literacką. Książkę pochłonęłam w ciągu kilku dni i jeszcze jestem pod jej wrażeniem. Przyznałam książce 9 gwiazdek. W tym jedna gwiazdka jest za język powieści. Książka ukazała się 23 września tego roku w Wydawnictwie Marginesy. Mam więc przyjemność być jedną  z jej pierwszych czytelniczek. Wiele aspektów tej książki zwraca swoją uwagę, zarówno gdy się ją czyta, jak i ogląda. Postaram się jakoś wyrazić swój zachwyt.

Zacznę od treści. Jest to opowieść autora, Stefana Hertmansa, flamandzkiego pisarza, u nas nieznanego pisarza, o swoim dziadku Urbainie Martienie. Był to zwykły, szary człowiek, pasjonat malarstwa niderlandzkiego i starszy sierżant, weteran Wielkiej Wojny, pierwszej wojny światowej, kilkakrotnie rannym, odznaczonym medalami. Jednocześnie jest to opowieść autobiograficzna, o samym autorze i tym, jak podczas czytania pamiętników dziadka, poznawania jego pamiątek i miejsc, związanych z nim, obrazów ważnych dla dziadka i muzyki, którą się cieszył, jak autor odkrywa swoje zapomniane ja, jakąś ukrytą własną tożsamość.

Książka podzielona jest na trzy części. Część pierwsza to przywoływanie do istnienia (chyba tak jest najlepiej to opisać) dziadka, i pradziadków. Są to czasy jeszcze dziewiętnastowieczne, czasy biedy i sztuki, ale i ruchów socjalistycznych. Część druga to pamiętniki dziadka, przetworzone i skrócone przez autora, opisujące traumatyczne, drastyczne i turpistyczne przeżycia Urbaina jako żołnierza. Część trzecia to czasy po powrocie z wojny. Reszta życia. Jednocześnie całą książkę przeplata narracja współczesna, dochodzenie Hertmansa do prawdy o dziadku, to rozwijanie pamiątek, poznawanie i zachwyt obrazami i muzyką, ważnymi dla dziadka. Książka zawiera wiele zdjęć i obrazów, wykonanych przez autora. To część narracji.
Inną częścią narracji jest wspaniały, mistrzowski język. Tę książkę musiał napisać pisarz biegły w sztuce pisania, mistrz słowa. Mistrzowskie jest również tłumaczenie na polski Alicji Oczko. Jestem ciekawa, jak wyglądał oryginał. Na pewno taki język byłby niemożliwy po angielsku: długie zdania, ogrom przymiotników. Przychodzi mi do głowy strona 279, która jest jednym zdaniem, opisującym dzień frontowy. I to całe wielkie, stronicowe zdanie, jest zrozumiałe, jasne, a zarazem pełne poetyckości.

Pewnie stąd pojawiają się w recenzjach stwierdzenia, ze jest to książka poetycka. Nie jest to książka poetycka, to epika w pełnym tego słowa znaczeniu. Ale piękno, gibkość języka, bawienie się narracją, czasem, miejscami, ta drobiazgowość w opisie miejsc, osób i nastrojów jest już w dzisiejszych powieściach taką rzadkością, iż mówimy, ze jest to powieść poetycka. Zarazem, autor potrafi pisać o rzeczach i ludziach niedoskonałych, o sprawach niepoetyckich. Pozostawię może opisy wojenne, a przytoczę opis głupoty, zauważonej przez młodego Urbaina:
str. 119 'Zaśmiał się, pokazując żółte zęby, i czknął, patrząc ze współczuciem na zdumionych chłopaków, a w jego spojrzeniu błysnęło coś diabelskiego, co mojemu dziadkowi przypominało głupotę kozy na ich małym miejskim podwórku'.

Każda z części książki wywołuje w czytelniku inne uczucia. Zdawałoby się, że najbardziej wstrząsa część druga - ta o wojnie, okopach, rozerwanych kończynach, smrodzie, szczurach i odchodach ludzkich, bólu i cierpieniu. To rzeczywiście przełamuje polski stereotyp, że wojna okrutna była dla naszej części kontynentu, że okrutna była ta druga, że Belgowie nie chcieli walczyć, że mamy w pamięci kroniki filmowe z roku 1939.

Ale na mnie największe wrażenie w tej książce zrobiły obrazy, sztuka, te drobiazgowe opisy pędzla, fresków pradziadka, obrazów dziadka, tych staroświeckich strojów, tych krajobrazów, i część pierwsza, tak pełna miłości. Bo część pierwsza opisuje pradziadków autora, ich miłości, w każdym dniu, w każdym geście, w doli i niedoli. I opisuje dojrzewanie dziadka, jego tęsknoty za ojcem, miłości do matki, biedy, ciężkiej pracy i budzącej się pasji estetycznej.

Część trzecia to zwieńczenie książki. Taka "reszta życia", szamotanie się dziadka z tragedią osobistą, z zawodem psychicznym dziadka i jednocześnie kropka nad i autora, narratora - odkrycie dwóch najważniejszych dla jego serca obrazów.

Książka jest piękna, napisana wspaniałym językiem. Narrator trzyma czytelnika za serce, za wyobraźnię, raz zwiększa tempo, a innym razem je zwalnia. We mnie te wspomnienia Urbaina przywołały wspomnienie mojego dziadka, który też terminował u kowala, miał swoją wielką miłość, przywiązywał wagę do drobiazgów: krawata na gumce, zegarka na łańcuszku i uwielbiał czytać. Tak jak Urbain, pośród biednego środowiska, ubóstwa, miał ten swój świat sztuki. I chyba w życiu tamtego pokolenia było trochę jak z tytułem tej książki 'Wojna i terpentyna'. Wojna to okrucieństwo świata, to zło, smród i ból. Natomiast terpentyna to część sztuki, to uczucia przelane na płótno.
W życiu jest i to, i to. I czasem mam wrażenie, że tamto pokolenie jakoś bardziej niż my potrafiło się delektować tymi okruchami wzniosłości. Biografia Urbaina Martiena to pokazuje.

Polecam z całego serca! Książka roku.

O tej książce po raz pierwszy usłyszałam latem. Michał Nogaś wspominał o niej podczas Festiwalu Literacki Sopot. Mówił, że Wojna i terpentyna to powieść ważna i poruszająca. Stefan Hertmans, który jest uznanym niderlandzkim pisarzem, przez wiele lat nie zaglądał do dzienników swojego dziadka. Nie wiedział, jaki skarb skrywają…

Dla Polaków najważniejszą i najokrutniejszą wojną jest ta druga. Jednak w Europie doświadczenie Wielkiej Wojny niosło za sobą określone konsekwencje. Jeśli chodzi o Belgię, to właśnie pierwsza wojna zostawiła po sobie piętno, którego niemal można dotknąć. Nic dziwnego, bo przecież przez ten kraj przeszedł front. Życie w okopach było porównywalne tylko z piekłem. Świat, który mentalnie wciąż był w XIX wieku, otrzymał za sprawą nowoczesnej techniki, broń, której skutków człowiek żyjący na początku 1914 roku jeszcze sobie nie potrafił wyobrazić. Cztery lata później musiał się zmagać ze skutkami wojny – również psychicznymi.

Dziadek Stefana Hertmansa był człowiekiem, który doświadczył koszmaru pierwszej wojny, nazwanej później Wielką. Jaki miała wpływ na zwykłego człowieka, któremu zależało na tym, by przeżyć? Co łączy go z Hemingwayem, Remarque’m i Fitzgeraldem? Otóż wszyscy, łącznie z Urbainem należeli do straconego pokolenia, czyli do tych osób, które uczestniczyły w I wojnie światowej.

Jednak dziadek Stefana Hertmansa nie był pisarzem, ale malarzem. Odrzucił jednak nowoczesną sztukę, na rzecz van Dycka, Rubensa, Rembrandta, Tycjana, czy Velázqueza, których dzieła kopiował. Znaczenie tych prac poznamy jednak dopiero na koniec książki, zawierają one w sobie pewną tajemnicę. Wraz z dziennikami będą tworzyły coś na kształt uzupełniającego się nawzajem kolażu.

Urbain Martien postanowił zostać malarzem, tak jak jego ojciec, który zmarł przedwcześnie na suchoty. Zrozpaczona matka tak cierpiała, że zapomniała nawet o dzieciach. Młody chłopak musiał sobie radzić i szybko podjął pracę. Kiedy wybuchła Wielka Wojna trafił do wojska. Mężczyzna zobaczył wiele rzeczy, których wcześniej sobie nawet nie wyobrażał. Za sprawą dziennika poznamy dokładnie i szczegółowo jego przeżycia i doświadczenia wojenne.

W czasie I wojny masowo ginęli żołnierze. Broń maszynowa, chemiczna, czołgi, granaty, samoloty niosły ze sobą krwawe żniwo. Tylko łut szczęścia, czy ślepy los pozwalały na to, by żołnierz przeżył. A egzystencja jaką prowadził w okopie w niczym nie przypominała ludzkiej. Wielu nie wytrzymywało, więc stawali się nieuważni. To zaś prowadziło tylko do jednego – przedwczesnej śmierci. Urbain Martien został kilka razy zraniony, ale po leczeniu wracał na front.

Kiedy wojna się skończyła, jeszcze większe więcej ofiar zebrała epidemia grypy. Hertmans pisze, że na hiszpankę zmarło 100 milionów ludzi. Natomiast podczas samej wojny zginęło według pisarza 12 milionów. Dlaczego o tym wspominam? W 1918 roku Urbain się zakochuje. Poznaje piękną dziewczynę, którą zamierza poślubić. Mężczyzna jest niezwykle religijny, nawet wtedy, kiedy jego wybranka umiera na grypę. Na życzenie rodziny zmarłej, poślubia jej siostrę. Trudno sobie wyobrazić, że taki związek ma szansę przetrwać. A mimo to para jest razem do końca. Na dobre i na złe.

Stefan Hertmans pisze nie tylko o wojnie, ale też o „terpentynie”. Malarstwo ma wielki wpływ na Urbaina. Nie tylko daje mu siłę, by przetrwał, ale też pozwala mieć nadzieję. Po wielu latach od wybuchu I wojny światowej dziadek Hertmansa postanawia spisać swoje doświadczenia. Skupia się na latach wojennych. Jednak kiedy jego wnuk sięga po te zapiski, okazuje się, że są niezwykłe. Natomiast, to co robi z nimi Stefan Hertmans to też mistrzostwo, przede wszystkim dlatego, że pisarz potrafił dar plastyczny dziadka przełożyć na malarski język. Wszystko po to, by ocalić te doświadczenia od zapomnienia. Trudno mówić o tak drastycznych przeżyciach, ale jeśli się ich nie przekazuje młodszym pokoleniom, one mogą znowu zdecydować się siłowe rozwiązania konfliktów.

Wojna i terpentyna nie jest powieścią sensacyjną o doświadczeniach wojennych. Choć przecież nie zabraknie wydarzeń prosto z pól bitewnych, ale nie tylko wtedy czytamy tę historię w napięciu. Jednak najważniejsze są uczucia i plastyczne rekonstruowanie ze szczątków z przeszłości historii dziadka Urbaina. Powstaje wspaniały portret, tyle że stworzony za pomocą słów.